YÜCE DEVLET’İN NOTU:
“Hiç bir Müslüman cemaati Çin’deki cemaat kadar az tanınmaz. Buradaki Müslümanların toplam sayılarına ilişkin güvenilir rakamlar bile ortada yoktur. Güney kıyı bölgelerinden çok, iç kısımların ve Sibirya ile batı sınırlarının dini olarak Çin İslâm’ı, İslâmî inancın güçlü yurtları olan Kuzey Hindistan ve Önasya ile çok seyrek ilişki kurduğu gibi, denizyolu bağlantısı çok kolay olabilecek Endonezya gibi güçlü Müslüman bölgelerle ilişkileri de yetersizdir. Diğer yandan Çinli Müslümanlar Mekke ve Medine’ye çok zahmetli hac yolculukları yapacak kadar heveslidirler ve bu seyahate mevcut Çin Komünist rejimi altında bile halen izin verilmektedir. Tarihî Çin sınırları içinde kalan Müslümanlar hakkında bildiğimiz tek şey; büyük bir etnik çeşitliliğe sahip olduklarıdır: Normal Çinliler (Örneğin Liaoning Çinlileriyle Kuang-tung Çinlileri arasında bütün kültürel ve ırksal farklılıklarıyla birlikte); İç Moğolistan ve Kansu sınırları boyunca Moğollar ve Hsin-chiang ya da Doğu Türkistan’da çeşitli kabilelere mensup ve sayısız göçmen soylarla birlikte Türkler Çinli Müslümanları oluşturmaktadırlar. (s. 15)”
Bu dikkat çekici satırlar C. E. Bosworth’a ait ve Raphael İSRAELİ tarafından yazılan Çin’deki Müslümanlar kitabında önsöz olarak bulunuyor. Raphael İSRAELİ, Jarusalem (Kudüs) Hebrew Üniversitesi’nde Orta Asya ve Çin İslamı Tarihi profesörüdür; bu alanda 15 kitap ve 80 kadar makaleye imza atmıştır.
Böyle bir kitabın bir Yahudi tarafından yazılması oldukça dikkat çekici. ABD ve İsrail’in dünyaya nasıl hükmettiğini bu kitapla bir kez daha anlıyoruz: Çalışkanlık, kılı kırk yararcasına her meseleyi ciddi ve ilmi olarak ele almak, insanları ve toplumları çok iyi tahlil ederek yönetmek vb.
Kitap, İbrahim KAPAKLIKAYA tarafından tercüme edilerek 2003 yılında Gelenek Yayıncılık’tan neşredilmiş. Baskısı tükenen bu önemli kitabın yeniden basılmasını diliyoruz.
Dünyanın her tarafındaki müslümanlar bizim için çok önemli. Onlar hakkında bilgi sahibi olup gerektiğinde onların her bakımdan yardımlarına koşmak İslam kardeşliğinin tabii bir gereğidir. Fakat maalesef medyamız, sadece günlük olaylarla ilgili ve at gözlüğü takmış gibi bazı meselelere odaklanmış durumda. Hâlbuki müslümanlarca kurulmuş yayın kuruluşların en önemli misyonlarından biri de dünyanın her yerindeki müslümanlar hakkında araştırmalar-haberler yapmak ve yayınlamak değil midir? Bu konu, şimdilik temenni durumundadır ama biz, Yüce Devlet Dergisi olarak karınca kararınca bunu yapmaya çalışıyoruz, inşaallah yapmaya da devam edeceğiz.
______________________________
Diyanet İslam Ansiklopesi’nden Çin’de İslamiyet bölümünden yaptığımız alıntıyla girelim konumuza ve daha sonra Çin’deki Müslümanlar kitabından aldığımız pasajlarla Çin’deki kardeşlerimiz hakkındaki bilgimizi artıralım. Çin’deki ve dünyanın her yerindeki müslüman kardeşlerimize dua etmeyi de unutmayalım.
“Çin’de İslamiyet: Çin’in İslâm dünyasıyla temasları, İslâm öncesi Çin-Arabistan münasebetlerinin bir devamı niteliğinde, İslâmiyet’in Arabistan dışına yayılma devri olan VII. yüzyıldan günümüze kadar durmaksızın devam etmiştir. Bugün İslâm Hui, Uygur, Kazak, Kırgız, Özbek, Tacik, Tatar, Tung-hsiang, Pao-an kavimlerinden oluşan Çin’deki etnik gruplar arasında benimsenmiş durumdadır ve bu kavimlerin siyasî, iktisadî, kültürel hayatları üzerinde büyük bir tesir icra etmektedir. İslâmiyet’in Çin’e girmesi ve Çinliler tarafından kabul edilmesi hemen ilk zamanlarda olmayıp uzun bir tarih süreci içinde gerçekleşmiştir. İslâm’ın Çin’de yayılmasını ve tesirlerinin tarihî gelişmesini üç ana devrede incelemek mümkündür,
a- İslâmiyet’in Arap ve İranlı tüccarlar vasıtasıyla Çin’e girmesi ve T’ang, Beş Hanedan, Sung dönemlerinde güney ve doğu kıyı bölgelerine yerleşmesi;
b- Moğol istilâsından sonra Yüan ve Ming hanedanları zamanında Türkler başta olmak üzere çeşitli Orta Asya kavimlerinin müslümanlaşması ve İslâm’ın Çin’in iç bölgelerine yerleşmesi;
c- Doğu Türkistan’ın tamamına müslüman Türkler’in hâkim olması ve Ch’ing devrinde müs-lümanlara yapılan zulüm ve baskılar sonucu İslâm’ın karanlık bir döneme girmesi.
İslâm’ın Çin’e Girişi (İlk Devir). … İslâmiyet’in Çin’de yayılışıyla ilgili kaynaklarda da üçüncü halife Hz. Osman tarafından gönderilen bir elçinin 25 Ağustos 651 tarihinde Tang hanedanının başşehri Çhang-an’a ulaştığı kaydedilir. Bu elçinin Çin’e geliş sebebi İslâm devletiyle İran arasında çıkan savaştır. Sâsânîler’in son hükümdarı Yezdicerd’in oğlu Fîrûz (Çince’de Pi-lu-ssu), 650 yılında Çin’den yardım talebinde bulunmuştu. Fakat Çinliler muhtemelen Araplar’ın durumunu henüz tam olarak kavrayamadıklarından ve onların Çin’e karşı herhangi bir düşmanlıklarının da olmadığını bildiklerinden istenilen yardımı göndermekten kaçındılar. Ayrıca Çinliler Hz. Osman’a elçi gönderip İran’la olan ihtilâflarında ara buluculuk yapmayı teklif ettiler ve bu vesile ile müslümanların gerçek gücünü öğrenmek istediler. Bu elçiye karşılık olarak Hz. Osman da meşhur kumandanlarından birini bir mektupla birlikte Çin sarayına gönderdi. Bu elçi, İmparator Kao-tsung ile resmî bir görüşme yaparak İslâm devletinin genel durumunu ve İslâm inancını açıkladı. Bu hadise 651 yılında iki devlet arasında vuku bulan ilk resmî temastır. …
Deniz Yoluyla Kurulan Temaslar. İslâmiyet’in Çin’e girmesi, İslâm öncesinde kurulan deniz yolu temaslarının tabii bir neticesi olarak müslüman Arap ve İranlı tüccarların Çin’in kıyı bölgelerine yerleşmeleriyle mümkün olmuştur. İslâmiyet’in doğuşundan çok önceleri Çin ile Arabistan arasında deniz yolu ve bazan da İpek yolu üzerinden sık sık temaslar oluyordu. … T’ang Rahibi Chian Chen, T’ien-pao devrinde (742-756] Basra körfezinden gelen sayısız geminin dağ gibi baharat ve nâdir mallarla yüklenmiş olarak Kanton sularında demirlediğini söylemektedir. …
T’ang devrinden Sung devrine kadar geçen sürede Çin’e gelen İranlı ve Arap tüccarların sayısı gittikçe arttı. Bu sıralarda Abbâsîler’in başşehri olan Bağdat’ta ipekli kumaş, porselen, çay ve ham ipek gibi Çin mallarını satmak için hususi pazarlar kuruldu. Aynı şekilde T’ang’ın başşehri Chang-an’daki dükkânlarda da özellikle Arap ve İranlılar’ın ticaret ürünleri olan değerli taşlar, fildişi, baharat, cam, inci gibi mallar satılıyordu ve hükümet ülkenin güneydoğu bölgesindeki Kanton, Zeytun (Ch’üan-chou). Yang-chou ve Hang-chou limanlarını resmen yabancılarla olan ticarete tahsis etmişti. Zaman geçtikçe Çin’in güneydoğu bölgesindeki müslümanların nüfusu hızla artarak büyük bir sayıya ulaştı; yabancı ülkelerden gelenler arasında ilk sırayı Araplar alıyordu.
IX. yüzyıl Arap seyyahlarından Süleyman et-Tâcir ile Ebû Zeyd. 876’da meydana gelen Huang-ch’ao ayaklanması sırasında Kanton’da 120.000–150.000 arasında Arap, yahudi, hıristiyan ve diğer yabancının öldürüldüğünü bildirmektedirler. … Deniz yoluyla gerçekleşen ticareti büyük ölçüde baltalamış olan bu hadiseden sonra müslüman tüccarlar Çin’de Sung hanedanı kuruluncaya kadar fazla bir ticaret teşebbüsünde bulunmamışlardır. Sung hükümetinin yabancı tüccarları koruyan tedbirler alması ve ticaret politikasına belirli bir sistem getirmesiyle müslüman tüccarların Çin’e akın etmeleri yeniden hızlanmış ve hatta bunların bazıları zaman zaman Kore ve Japonya’ya kadar gitmişlerdir; ancak bunlar son durak olarak daima yine Çini seçmişlerdir. Sung devrinde özellikle Zeytun, Kanton’dan daha önemli olan bir milletlerarası ticaret merkezi halini almıştır. …
Kara Yoluyla Kurulan Temaslar. T’ang ve Sung dönemlerinde İslâmiyet’in İpek yoluyla Çine girmesi, daha ziyade İslâm ülkeleri ve Çin arasındaki siyasî münasebetlerin gelişmesinden dolayı mümkün oldu. Hz. Osman zamanında karşılıklı elçi göndermek suretiyle başlayan Çin-Arap resmî münasebetleri bu sülâlelerin hükümdarlığı süresince taraflar arasında dostluk heyetlerinin gidip gelmesiyle daha da gelişti. … Bu devirde iki ülke arasındaki siyasî ve kültürel münasebetleri Talaş Savaşı ile An Lu-shan isyanı büyük ölçüde etkilemiştir.
O devirde dünyanın en büyük iki imparatorluğu olan Çin ile Abbâsîler’i karşı karşıya getiren ve beş günlük çetin bir mücadeleden sonra Çin ordusunun mağlubiyetiyle sonuçlanan Talaş Savaşı (751), tarihte Çin ile müslümanlar arasında vuku bulan tek çatışmadır. 20.000 Çinli’nin esir alındığı bu savaş Türk ve İslâm tarihi bakımından büyük bir önem taşımaktadır. Bu savaştan sonraki tarihlerde Orta Asya topraklarında artık Çin nüfuzu görülmemektedir. Böylece İslâm dininin bu bölgede yaşayan Türkler arasında yavaş yavaş kendiliğinden benimsenmesi ve müslüman Türkler’in Abbasî Devleti’nin askerî ve idarî kadrolarını işgal etmeleri, kısa süre sonra onların İslâm dünyasında önemli bir rol oynamalarını sağladı. Ayrıca Türkler Budizm’in yaygın olduğu pek çok Orta Asya toprağında İslâmiyet’i yaydılar ve Doğu Asya’da İslâm ve Türk kültürünün ilk defa hissedilmesine vesile oldular. Talaş Savaşı dünya kültür tarihi bakımından da büyük gelişmelere zemin hazırlamıştır. Savaş sırasında müslümanların eline esir düşen bazı Çinliler vasıtasıyla Batı Türkistan bölgesinde ilk defa kâğıt yapımına başlanmıştır. Arap savaş esirleri ise kısa sürede serbest bırakılmalarından sonra Çin’in başşehrinde ticaret yapmakta olan soydaşlarıyla birleştiler.
Çin – Arap münasebetlerinde müsbet faktör olarak rol oynayan diğer bir hadise ise Talaş Savaşı’ndan dört yıl sonra Çin’de meydana gelen, kuzey eyaletleri kumandanı An Lu-shan’ın isyanını bastırmak için Çin hükümdarının isteği doğrultusunda bir Abbasî ordusunun oraya gönderilmesidir. Çin İmparatoru Su-tsung, bu isyanı bastırmak için batıya bir heyet yollayarak Arap ve Uygur ordularından yardım istemiştir. Abbasî Halifesi Ebû Ca’fer el-Mansûr 4000 veya bir rivayete göre 10.000 kişilik bir ordu göndermiş ve âsi güçler bu ordunun yardımıyla mağlûp edilerek iki yıl devam etmiş olan isyan bastırılmıştır (757). Bu hadiseden sonra T’ang Hükümdarı Su-tsung, minnet ve şükranlarını belirtmek üzere İslâm ordusuna misafir muamelesi yapmış ve istedikleri takdirde sürekli olarak Çin’de kalabileceklerini bildirmiştir. Bu teklif üzerine, Horasan’a dönen küçük bir grup dışında kalanlar Lo-yang ve Çhang-an’a yerleşmişlerdir. Üç yıl sonra 760 tarihinde yapılan bir nüfus sayımına göre Chang-an’da 4000′-den fazla müslüman ailesi bulunuyordu. Kaynaklar, 787 yılında Chang-an şehrinde yerleşmiş Horasan, Buhara ve Kâşgar gibi İslâm ülkelerinden gelen ve Çin sarayından aylık alan 4000 kadar yabancı aileden bahsetmektedirler. Halife Mansûr zamanında Çin imparatoruna yardım maksadıyla gelmiş olan bu müslüman askerlerinin ahfadı, bugünkü Çin müslümanlarının atalarının önemli bir kısmını teşkil etmektedir. Şüphesiz Talaş Savaşı’ndan ve An Lu-shan isyanından sonraki dönemde batıdan Çin’in içlerine doğru çok etkili bir İslâm ve Türk kültürü yayılmış ve bu yayılmada İpek yolunun da önemli etkileri olmuştur. Chang-an’daki büyük cami bu sıralarda inşa edilmiş olup Çin’in tarihî yapılarından biri niteliğiyle bugün hâlâ ayakta durmaktadır.
İslâm’ın Çin’de Yayılması ve Tesirleri. … Çinli kadınlarla evlenerek buraya yerleşen müslümanlar dinî faaliyetlerinin merkezi olarak camiler inşa etmişlerdi. Bazıları yaptıkları ticaretten mal mülk edinirken bazıları da memur olarak çalışıyordu. Böylece İslâm’ın Çinliler arasında XIV. yüzyıla kadar hızla yayılması için sağlam bir temel atılmış oldu. Çin’e gelen müslümanların bir kısmı Çinliler arasında yaşarken büyük çoğunluğu Çin hükümetince Kanton, Zeytun, Yangchou, Hang-chou gibi şehirlerde kurulan ve Fan Fang adıyla bilinen özel mahallelerde kalıyordu. Bu mahallelerde, müslümanlar arasında en çok saygı duyulan kimseler arasından Çin hükümetince tayin edilen bir şeyh veya kadı bulunur ve bunlar bir yandan müslüman toplumdaki halkın içtimaî faaliyetlerini yürütüp tüccarları vergi vermeye çağırırken diğer yandan da dinî törenleri ve ibadetleri tertip eder; toplumda cereyan eden bütün meseleleri Kur’an ve İslâm hukukuna göre hallederlerdi. Mahallî Çin yönetimi, genellikle olaylar kendisini ilgilendirmediği sürece Fan Fang’ın iç işlerine karışmazdı. Böylece İslâm ülkelerinden Çin’e gelen müslümanlar, hoşgörülü Çin kültürü, cazip hayat şartları, idarenin müsamahası ve kârlı ticaret gibi sebeplerle nesiller boyunca yavaş yavaş Çinlileşmişlerdir. Onların günlük alışkanlıkları ve giyimleri hemen hemen Çinliler’in yaşayışlarıyla aynı hale gelirken sadece dinî inançları ve ona bağlı olarak gıdaları farklı kalmıştır.
Müslümanların Çin’de uyum içinde yerleşmeleri devam ederken 876 yılında meydana gelen Huang Çh’ao İsyanı Çin’de İslâmiyet’in gelişmesini olumsuz etkiledi. Çin yönetimine karşı isyan eden Huang Ch’ao, 879’da Kanton’u zaptettiğinde pek çok Arap ve İranlı müslümanı katletti. Aynı şekilde Tien Shen-Kung isyanı sırasında da Yang-chou’da 5000’e yakın müslüman öldürüldü. Bu iki büyük felâketten sonra müslümanlar Ch’ing hanedanının kuruluşuna kadar (1644) benzer bir talihsizlikle karşılaşmadılar. Bu devrede müslümanların Ma, P’u.Ting, Hai ve Sa gibi Çin isimleri alarak kendilerini katliamdan koruma yoluna gitmeleri, bir asırdan fazla muhafaza ettikleri Müslümanlığın özelliklerini kaybederek hızla Çinlileşmelerine sebep olmuştur. …
İslâm’ın Gelişmesi (Yüan-Ming Devri). İslâmiyet Moğol İmparatorluğu devrinde Çin’in iç bölgelerinde geniş halk kitleleri tarafından kabul edilmiştir. Bilhassa Moğollar tarafından Çin’de kurulan Yüan Hanedanı döneminde (1271–1368) fevkalade bir İslâm yayılması görülmektedir. Bütün Çin topraklarını kendi idaresi altında toplayan Moğol Hükümdarı Kubilay Han (1260–1294), 1264 yılında başşehrini Kara kurum’dan Ta-tu’ya (Pekin) taşıdı. Kubilay ve halefleri Moğollar’dan sayıca çok fazla olan ve yüksek seviyede medeniyete sahip bulunan Çinliler’i etkin biçimde kontrol edebilmek için Orta Asya’daki bozkır kültürlü Türk ve İranlı müslümanları aralarında tampon olarak kullanmışlardır. Yüan imparatorları Türk ve diğer müslümanlar arasından idareciler tayin ederek onlara sarayda geniş yetkiler vermişler, özellikle vergi toplanmasında ve milletlerarası ticaret işlerinde tecrübeli müslümanları tercih etmişlerdir. Çin ile Orta Asya, İran, Ortadoğu ve Avrupa arasındaki İpek yolu ticaretinde de müslüman tüccarlar büyük rol oynamışlardır. …
Göçebe Moğollar’ın kültür hocalığı görevini üstlenen Orta Asyalı Türk ve müslümanlar, Yüan Hanedanı döneminde bütün kültür alanlarında kendilerini gösterdiler. Kubilay büyük bir gayretle müslüman sanatkâr, doktor ve bürokratları kendi hizmetine aldı. Yüan sarayı İslâm tıp ve mimarisine de itibar etmiştir. … Ta-tu şehrinin inşa projesinde de müslüman sanatkârlardan faydalanıldığı bilinmektedir. Bu dönemde müslüman şairler Çince şiir yazıp şarkılar bestelediler; .. Yüan sarayı Arapça ve Farsça eserlerle de ilgilenmiştir. 1289 yılında müslümanların konuştuğu dili öğrenmek için İslâm Yazısı Enstitüsü kuruldu ve memurlar tayin edilerek yerli mütercimler yetiştirildi. Yüan devrinde müslümanlar Çin bilim ve teknolojisine de büyük katkılarda bulunmuşlardır. … 1271’de Çin’de müslüman ilim adamlarının yardım ve teşvikiyle Kubilay tarafından İslâm astronomisini öğreten bir okul kuruldu.
Yüan devrinde dikkate değer bir husus da müslümanların ülkenin bütün bölgelerine yerleşmiş olmalarıdır. Kansu, Suchou ve Yen-an, İslâmî cemaat oluşturulan ayrı birer bölge haline geldiler. Buralara yerleşen veya seyahat eden müslümanlar genellikle tüccar, idareci, esnaf, sanatkâr ve mimarlardan oluşuyordu. 1274 yılında Kansu’da bir cami inşa edildi. Bazı Çin ve İran kaynaklarına göre başlarında “dânişmend” adı verilen dinî liderlerin bulunduğu bu bölgelerdeki müslüman toplumlar İslâmî geleneklerini muhafaza edebiliyor ve ibadetlerini serbestçe yapabiliyorlardı. Bu dönemde Sze-chuan eyaleti de müslüman tüccarlar ve sanatkârların oturdukları bir yer olmuştu. Yünnan eyaleti ise 1270’li yıllarda Yüan hükümetince tayin edilen Seyyid Ecel Şemseddin (o. 1279] adlı bir müslüman vali tarafından yönetiliyordu.
Ming hanedanı zamanında (1368–1644) önceki Yüan hanedanının meydana getirdiği uygun zemin üzerinde Çin’in müslümanlarla olan münasebetleri daha çok gelişti. XVI, yüzyılın başlarında Ali Ekber-i Hıtâî tarafından yazılan Hıtâînâme adlı Çin seyahatnamesine göre, Ming hanedanının kurucuları arasında çok sayıda müslümanın bulunması ve imparator T’ai-tsu’nun onlardan büyük destek görmesi idarede önemli rol oynamalarını sağlamış ve o dönemde İslâmiyet’e yönelik teşvik edici bir politika takip edilmiştir. Çin kaynaklarına göre İmparator T’ai-tsu 1368’de Nanking’de Chin-Çhiao-shih adlı bir cami yaptırmıştır. … Aynı hanedanın üçüncü imparatoru Ch’eng-tsu da (1403–1424) müslümanları korumak için özel bir ferman çıkarmıştır. …
Karanlık Devir (1644 sonrası). Müslümanlar ile Çinliler arasında siyasî mahiyette ilk ciddi çarpışma, Ming hanedanının yıkılmasından sonra yerine geçen Mançular’ın Çh’ing hanedanı devrinde (1644–1911) olmuştur. Mançular, ana vatanları Mançurya ile Doğu Moğolistan’ın emniyetini temin maksadıyla Moğolistan ve Türkistan’ı da kendilerine bağlamak yoluna gittiler. Ch’ing hükümeti 1755 yılında Doğu Türkistan bölgesine bir ordu göndererek ülkeyi birkaç bölgeye ayırdı. Bir kısmını doğrudan ilhak ederken bir kısmına da Çinli askerler yerleştirip bölgeyi bunların idaresine teslim etti. Buna karşılık müslüman Türkler de Mançular’a karşı sık sık isyan ettiler. … Kansu ve Türkistan’da 1820 -1828, Yünnan eyaletinde 18SS–1873, Kansu, Shensi ve Türkistan’da 1862–1877 ve tekrar Kansu’da 1895 yıllarında vuku bulan müslüman isyanlarını özellikle kaydetmek gerekir. Bu isyanlar Ch’ing rejimi tarafından büyük bir şiddetle bastırılmış ve çok sayıda müslüman katledilerek ülkedeki sayıları büyük ölçüde azaltılmıştır.
Cumhuriyet döneminin (1912–1948) iç savaş ve huzursuzluklarından sonra 1949’da kurulan komünist yönetimin İslâm’a karşı tutumu, mutedil pragmatistlerin iktidarda bulunduğu zamanda nisbeten müsamahalı, radikal ideologların iş başında bulunduğu zamanda ise nisbeten baskılı olmuştur. Genelde parti politikasının dışarıdan müsamahalı göründüğü, fakat içeride İslâmî muhtariyet ve faaliyet sahalarında gittikçe bir daralma ve taciz etme şeklinde olduğu bilinmektedir.
Osmanlı Çin Münasebetleri. İslâm birliği (panislâmizm) siyaseti çerçevesinde Sultan II. Abdülhamid Çin’e zaman zaman heyetler ve temsilciler göndererek oradaki müslümanları Osmanlı hilâfetine bağlamaya çalışmıştır. Abdülhamid’in bu husustaki ilk icraatı, Çin’de vuku bulan Boxer isyanını (1898–1901) bastırmak için Avrupa devletlerinin Çin’e cephe aldıkları sırada Abdülhamid’in, Osmanlı padişahının halife olarak tanınması için propaganda yapmak ve dünya devletleri üzerinde iyi bir etki oluşturmak düşüncesiyle yaveri Mirliva Enver Paşa’yı Çin’e göndermesi olmuştur; ancak bu teşebbüs istenilen hedefe ulaşamamıştır. Daha sonra Abdülhamid, 1902’de din adamı Muhammed Ali’yi ve 1905’te ise Osmanlı devlet memuru Süleyman Şükrü’yü gizlice Çin’e yolladı. Muhammed Ali oradaki müslümanların lideri Abdurrahman Wang Kuan ile görüşerek Çin müslümanlarının halifeye bağlanması amacıyla birtakım teşebbüslerde bulunmuştur. 1906’da ise Abdurrahman Wang Kuan İstanbul’u ziyaret etmiş ve Abdülhamid’den Çin’e ulemâ göndermesini rica etmiştir. Bunun üzerine Pekin’e gönderilen Serezli Ali Rızâ Efendi ve Bursalı Hafız Hasan Efendi, 1907–1908 yıllarında burada tesis ettikleri Osmanlı Mektebi’nde (Dârü’l-ulûmi’l-Hamîdiyye) 100’ü aşkın müslüman talebeyi okutmuşlardır. Abdülhamid’in bu teşebbüsleri siyasî olmamakla beraber bazı tesirler bırakmış ve ismi cuma hutbelerinde okunmuştur. O dönemde İslâm birliği çerçevesinde Çin ile İslâm ülkeleri arasında başlayan münasebetler uzun süre devam etmiştir. 1910’larda her yıl 200 kadar Çinli’nin hacca gittiği bilinmektedir.
Müslüman Cemaatin Şimdiki Durumu. Çin kaynaklarında müslümanlar çeşitli adlarla zikredilmişlerdir. Çinliler’in Vll. yüzyıldan itibaren ilk tanıştıkları müslüman olan Araplar’a Ta-shi adı verdikleri görülmektedir. Ârâmîce Taiyaye kelimesinin Farsçalaşmış şekli olan Tacik’ten (Tazik) gelen Ta-shi isminin anlamı “Tay kabilesinden olan Arap’tır. Bu kelime sonradan anlamı genişletilerek müslüman yerine kullanılmıştır. XIII. yüzyıldan itibaren ise bütün müslümanlara “dönme” anlamına gelen Hui-hui veya Hui-tse adı verilmiştir. Genelde Hui-hui teriminin, Çin’in batısındaki Budizm’den İslâmiyet’e dönmüş Uygur kavmi için kullanılan Hui-ho veya Hui-hu kelimesinin değişik bir şekli olduğu kabul edilir. Bu kelimeleri pek benimseyememiş olan müslümanlar kendilerini Çinli soydaşlarından üstün görürler ve İslâmiyet için Hui-hui-chiao (dönme dini) ismi yerine Ch’ing-chen-chiao (saf ve hakiki din) ismini kullanırlar. Ayrıca Kansu ve Shensi eyaletlerinde oturan Çinli müslümanlara yine “dönme” anlamına gelen Türkçe döngen (tungan) denilmekte. Doğu Türkistan Türkleri ise bu adı bütün Çinli müslümanlar için kullanmaktadırlar.
Bugün Çin’de yaşayan elli beş etnik gruptan onu müslüman olup bunlardan Uygurlar, Kazaklar, Tatarlar, Özbekler, Kırgızlar, Salarlar ile Doğu Türkistan ve Chinghai bölgelerinde yaşayanlar Türk ırkındandırlar. Kansu bölgesindeki Tong-sianglar ve Pao-anlar Moğol, Tacikler ise İranlı’dır. …
Tacikler hariç Çin müslümanlarının çoğunluğu Sünnî olup Hanefî mezhebine mensupturlar ve aralarındaki dinî bağlılık geleneksel etnik farklılıklardan daha önemlidir. Müslümanlar genellikle Arap alfabesini bilirler ve ahong denilen imam ve âlimlerine büyük saygı gösterirler. Çin cumhuriyetinin kurulduğu sıralarda çeşitli mektep ve camilerde görevli binlerce imam vardı. İmamlar Kâşgar, Kansu’daki Ho-tchou, Pekin ve Honan’daki Houaiching şehirlerinde bulunan dört büyük İslâm merkezinde yetiştiriliyordu. 1930 yıllığına göre Çin’de 40.000’den fazla cami bulunuyordu. Cumhuriyetin ilk günlerinde Kâşgar’da 400, Pekin’de kırk dokuz, Nankin’de yirmi yedi, Şhang-hay’da on dört, Tching-tou’da on bir. Hankow’da on bir, Tianjin’de on, Kanton’da dört cami mevcuttu. Fakat daha sonra komünist idare zamanında çok sayıda cami tahrip edilmiş ve bazıları da fabrika haline getirilmiştir. VIII-XIII. yüzyıllar arasında inşa edilen Kanton’daki Kuang-tai-se Camii ile Chang-an, Ch’üanchou (Zeytun), Hang-chou ve Yang-chou’daki camiler Çin’in en eski camileridir. Bunlardan asıl adı Hui-sheng-se olan Kuang-tai-se Camii’nin, İslâm’ın başlangıç devrinde dünyada inşa edilen ilk camilerden olması muhtemel görülmektedir. Bu caminin minaresi, müslümanları namaza çağırma görevinin yanı sıra deniz feneri olarak da gemicilere hizmet veriyordu. 1930–1964 yılları arasında camilere bağlı olarak Çin’de 40.000 kadar da Kur’an kursu bulunuyordu. Kültür İhtilâli’nden sonra çoğu kapatılarak bu sayı 2000’e düşürüldü. 1985 yılında ise çoğu Doğu Türkistan’da olmak üzere açık bulunan Kur’an kurslarının sayısı 15.400’e çıkmıştı.
… 1912’de Pekinde Chen-tsung-ai-kuopao (vatanperverler) adlı bir müslürnan gazete çıkıyordu; ayrıca Çin genelinde 1913–1942 arasında 100 kadar da İslâmî mecmua yayımlanmıştır.
Ülkedeki müslümanlan temsil eden kuruluşların en önemlisi, 1952’de Komünist Parti’nin dine yönelik politikası çerçevesinde Çin müslümanları üzerinde kontrol tesis etmek amacıyla kurulmuş olan Çin İslâm Cemiyeti’dir. Kuruluş amacına rağmen cemiyet sınırlı da olsa bazı İslâmî faaliyetlerde bulunmuş, Kur’an başta olmak üzere çeşitli dinî eserleri yayımladığı gibi Mekke’ye hac seferleri düzenlemiştir. Ayrıca cemiyet 1955’te Çin İslâm İlahiyat Enstitüsü’nü açarak ülkenin her tarafından gelen müslüman öğrencilerin Kur’an, hadis, fıkıh, İslâm tarihi dersleri okumalarını ve Arapça öğrenmelerini sağlamıştır. Kültür İhtilâli’nden sonra hükümetin İslâm dinine karşı hoşgörülü davranması üzerine yeniden canlandırılan cemiyet, on yedi yıl aradan sonra Nisan 1980’de ilk genel toplantısını yapmış ve kadrolarını yenilemiştir. Çin Halk Cumhuriyeti rejiminin dışa açık politikası ile bu cemiyet İslâm ülkeleriyle sıkı temaslara başlamıştır.
Çin müslümanları, komünist rejimin başlattığı Kültür İhtilâli sırasında tarihlerinin en acı günlerini yaşadılar. Çin hükümetinin İslâm dinine karşı olan katı tutumu, Mao Tse-tung’un ölümünden ve 1976 yılının sonlarında radikal güçlerin iktidardan düşürülmesinden sonra daha hoşgörülü bir hal almıştır. Müslümanlara eski itibarları iade edilmiş ve kendi okullarını inşa edebilmeleri, şeriata uygun yiyeceklerin yenilebildiği lokantaları işletebilmeleri ve dinî faaliyetleri sürdürebilmeleri için devlet güvencesi sağlanmıştır. Çin’in dışa açık politika takip etmeye başlamasından sonra dünya güç dengesinde Ortadoğu’nun öneminin artması ve ülkedeki müslüman nüfusun ekseriyetinin Çin’in rakibi olan Sovyetler Birliği’ne bitişik sınır bölgelerinde oturması gibi siyasi sebepler Çin’de İslâmiyet’in gelişmesinde olumlu rol oynamaktadır. Doğu Türkistan hariç Çin’deki azınlık müslümanlar, diğer ülkelerden gelen müslüman göçü yoluyla değil nesiller boyunca ihtida eden Çinliler’den oluşmaktadır. Bu bakımdan bir yandan gayri müslim Çinlilerle Çin kültürünü paylaşırken diğer yandan da onlardan farklı olarak tamamıyla İslâm’ın inanç ve esaslarını benimsemektedirler. Çin’deki müslüman topluluk hicrî I. yüzyıldan günümüze kadar 1350 yıl boyunca hiç kesintisiz varlığını sürdürmüştür. (DİA, 8. cilt)”
Şimdi asıl kitaba yeniden dönelim:
Belirli Müslüman Etnik Nüfus grupları için PRC Nüfus Sayımı sonuçları (s.278):
1982 | 1990 | |
Huy | 7.219.352 | 8.602.978 |
Uygur | 5.957.112 | 7.214.431 |
Kazak | 907.582 | 1.111.718 |
Kırgız | 113.999 | 141.549 |
Tacik | 26.503 | 33.538 |
Yukarıdaki tablo Huy nüfusunun, Çin’deki toplam Müslüman nüfusunun yaklaşık yüzde ellisini oluşturduğunu göstermektedir. Daha önce belirtildiği üzere, Müslüman nüfusun geriye kalan yarısı; Uygurlar, Kazaklar, Kırgızlar, Tacikler ve bir dizi küçük grupları içeren Müslüman Türklerden oluşmaktadır. Çinlileşen, Çince konuşan ve Çin’in her yerinde yaşayan Huy Müslümanlarının aksine, Müslüman Türkler daima Çin’in kuzeybatı boylarında yaşadılar ve kendi kültürlerinin giysi, âdet ve dilini, İslâm’ı kabul etmelerinden önceki dönemde olduğu gibi korudular. Bu halkların etnik bir sınıflandırılmasını yapmak güçtür; hepsi şu anda yaşadıkları topraklara başka yerlerden göç etmişlerdir. Tarihsel olarak, Müslüman Türkler büyük oranda yerel ve kendisine özgü topluluklar olarak kaldılar. Ortak dinsel miraslarına rağmen, farklı Türk grupları arasında ve Türk grupları ile Huylar arasında zaman zaman çatışmalar yaşandı. En büyük etnik grup olan Uygurlar, Moğolistan’dan göç edenlerin toranları olup, şimdi Sinkiang (Sincan) Uygur Özerk Bölgesi olarak bilinen bölgede yoğunlaştılar. (s.280)
TEDİRGİN BİRARADA YAŞAMA
HUİ-HUİ ÇİNLİ MİDİR?
Çin’deki Müslüman karşıtı popüler düşüncenin kökü, Müslümanların Moğollar tarafından büyük kitleler halinde, Çin toplumunun başına zorla empoze edilen bir tür sivil grup olarak Batı ve Orta Asya’dan getirildiği Yuan Hanedanı (Moğollar) dönemine (1279–1368) kadar uzanmaktadır. Anlaşılır bir şekilde Çinliler Müslümanları (o zamanının Haçlılarına karşı çıkan Müslümanlarını) kendi işgalcileri ve baskıcılarıyla özdeşleştirmişlerdir. Marko Polo şunları yazıyordu:
“Bütün Çinliler Büyük Han’ın yönetiminden nefret ettiler, çünkü o Valilik görevlerine Tatarları ve sıklıkla Emevileri getirdi. Bunların kendilerine köle gibi muamele etmesi nedeniyle, bu Valilere katlanmadılar. Bildiğiniz gibi Büyük Han Çinli egemenliğini veraset yoluyla değil, fetih yoluyla ele geçirmiştir ve bu nedenle yerlileri hiç güvenmediği için, bütün yetkileri Tatarlar, Emeviler ve Hıristiyanların eline vermiştir. Bu kişiler onun sülalesiyle bağlantılı ve ona sadıktılar. Hepsi Çin’in yabancısıydı.”
Bu nefret Müslümanların yerleştikleri kentlerde kendilerine özel bölgelerin verilmesini ve fiilen ekstra toprak ayrıcalıklarından yararlanmasıyla daha da derinleşmiş olmalıdır. 1342 yılında Çin’i ziyaret eden İbn-i Batuta, kentlerin Müslüman kesimleriyle Çinli mahalleleri arasındaki zıtlığın çok büyük olduğun kaydediyordu:
“Müslüman kesimlerdeki pazarlar Müslüman ülkelerindeki gibiydi. Şehirlerde camiler ve müezzinler vardı, onların öğle ezanı okuduklarını işittik.” (s.35)
Müslümanlar bencil ve aç gözlü olarak ele alınmaktadır, bu da kaçınılmaz olarak Çinlilerin hoşnutsuzluğunu ve onların küçümsenmesini güçlendiriyordu. Aşağıdaki olay, Owen Lattimore tarafından Kuzey Çin’de bir Müslüman-Çinli karışık kervanda seyahat ederken gözlemlenmiştir:
“Çölün kıyısındaki su kuyusuna ilk önce ulaşmak için Müslümanlar kervanı terk edip koştular. Çinliler Büyük Dinle Küçük Din arasındaki sevgisizlikten dolayı, onlara şiddetle küfrettiler ve Müslümanların kendi çıkarlarına olduğu zaman önden koştuklarını, ancak eşkıya tehlikesinin bulunduğu bölgelerden geçerken birlikte olmanın yararlı olduğunu bildiklerinden bize sarılacaklarını söylediler.”
Çinliler Müslümanları cesaretleri, enerjileri ve girişimcilikleri nedeniyle överler ve onların konuşma ve yağ çekmede ikna edici olduklarını söylerler. Ancak ticarette güvenilmeyecek kadar kurnaz ve zeki oldukları için kötülerler. Bir ata sözü şöyle der: “Müslümanla yemek ye ama onun konuştuklarını dinleme” bu sözün anlamı; sunduklarını kabul et, ancak vaat ettiklerine inanma demektir. Bir başka halk değişinde ise: “On Pekinli kaypak, bir Tien-tsin gevezesini lafla yenemez, on Tien-tsin gevezesi de bir Müslümanı lafla yenemez.”
Çinliler Müslümanlardan, İngilizlerin İrlandalılardan ve Yahudi olmayanların Yahudilerden söz ettikleri gibi söz ederler. Böylece Müslümanlarda ya da kültürlerinde mevcut imrenilecek nitelikler bile değerlerini kaybeder. Cesaret ve enerjilerini kötü emelleri için kullandıkları söylenir; zekilikleri kurnazlık olarak yorumlanır ve ikna edici konuşma yağ çekme olarak görülür. Hatta Müslümanların, bütün yabancı gözlemciler tarafından doğrulanan meşhur temizliği bile, -ki bu temizlikleri nedeniyle MacGillivray, Müslümanları “Çin’deki Temiz Mezhep” olarak adlandırmıştır- kenara itilmiş ve İslâm’ın özünde var olan bir değer olarak değil, “bir başka yaşam tarzı” olarak yorumlanmıştır. Çinliler “elbette” derler, “onun eve benimkinden temiz olacak; o bir Müslüman”. (s.37)
ÇİNLİ MÜSLÜMANLAR YA DA MÜSLÜMAN ÇİNLİLER: MÜSLÜMANLARIN YANITI
Çinli Müslüman, Çinlilerin sergilediği kültürel gurur ve kendine güvenin idrakinde olabilir ya da olmayabilir veya böyle bir kaygısı bulunmayabilir. Ancak kesin olan bir husus şudur ki: Müslüman kendi kültürüyle gurur duyar ve kendi kültürüne güveni tamdır. Elbette o bir Çinlidir, ama her şeyden önce bir Müslüman’dır. Bu yaklaşım yalnızca Müslümanlıkla Çinlilik arasında bir tercih yapmağa zorlandığı zaman, şiddetli bir Çinlilik karşıtı duruş takınmasıyla değil, daha da önemlisi Müslüman olmayanları sürekli küçük görmesi ve kendisine ve Müslüman kardeşlerine, gözleri parlayarak belirli bir gülümseme ile bakmasıdır. Çinli Müslümanlarda, özellikle yanlarında Çinliler yokken, kendini beğenmiş bir dinginlik hâli görülür.
Hong Kong ve Tayvan’da kökeni Çin’in değişik bölgeleri olan Çinli Müslümanlarla yaptığım mülâkatlarda, onları yüreklerine işlemiş bir kayıtsız güven havasını hissettim. Tayvan’daki bir Müslüman lidere açıkça, kendisini önce Çinli olarak mı, yoksa Müslüman olarak mı gördüğünü sordum. Tedirginleşti, tereddüt etti ve sonra bana doğru eğilerek bir fısıltı hâlinde mırıldandı: “Çocuklarımın herhangi yabancı bir ülkeden Müslüman’la evlenmelerine izin verebilirim, ama asla Çinli bir gayr-i müslimle evlenmesi söz konusu olamaz.”
Çing Hanedanı dönemindeki Müslüman ayaklanmalarına yönelik modern Çinli Müslümanların bakış açısı hiç değişmemiştir. Görüştüğüm bütün önemli Müslümanlar, Tu Wen-hsiu gibi insanları kahraman olarak görmekte, ‘aynı dönemde gerçekleşen üç isyan arasında (Yunnan, Kansu ve Sinkiang (Sincan) işbirliği ve koordinasyon olsaydı başarıyla sona erebilirdi.” düşüncesine inanmaktadırlar. Hanedanın bu başkaldırıları bastırmasına yardım eden Ma Ju-lung gibi dönmeleri nefretle lanetlemektedirler. (s.43–44)
Çin’deki Müslümanlar kendi kimlikleri ve düşünceleri konusunda her zaman böyle çekingen değildi. T’ang ve Sung’daki ilk yerleşimlerinin başlangıcında, Müslümanlar tüccar olarak bölgeye geldiler. Çin’de yaşadılar ancak Çin’in dışında kaldılar, kalpleri ve sadakatleri uzak batıdaki Büyük İslâm İmparatorluğuna aitti. Her ne kadar İslâm İmparatorluğu yıkılmışsa da, Müslümanlar elde ettikleri ekstra toprak avantajları nedeniyle, Yuan Hanedanı (Moğollar) dönemi boyunca ayrılıkçı statülerin sürdürdüler ve sürdürmekte yarar gördüler. Aslında Müslümanlar orijinal Arapça isimlerini muhafaza ettiler ve hatta Çin mekânlarına Arapça isimler verdiler. Bunlarda en ünlüsü Çince Chuan-chou (Zaytun)’a verdikleri Zeytin ismiydi. İslâm dünyasıyla o kadar yakından özdeşleşmişlerdi ki; her hangi bir Müslüman ziyaretçiyi ağırlamaktan mutlu oluyorlar ve bu ziyaretçiyi ‘İslâm diyarından gelmesi nedeniyle kutluyor ve onu da kendileri gibi zenginleştirmek için zekât veriyorlardı.’
Ancak Ming yönetimi altında, Güney Doğu Asya’da ticaret tekelini ele geçiren Portekizlilerin Arapların yerini alması nedeniyle, dışarıdaki İslâm dünyasıyla ilişkiler oldukça azaldı. Entegrasyon ve asimilasyon politikası Müslümanları gizlenmeye zorladı ve kendi cemaat bağlılıkları ve faaliyetleri yoluyla içeride kendi kimliklerine odaklanırken, dışarıda düşük yoğunluklu bir profil sergilediler. Çinlilerle ilişkilerini ve anlaşmazlıklarını en aza indirmeye çalışarak, asimilasyon baskılarını tolere edilebilir bir düzeyde tutmayı başardılar. (s.45)
İslam, kendi teolojisine, ibadetine ve ruhban sınıfına sahip bir kurumsal din olarak, tıpkı Budizm ve Toizim gibi, devletten bağımsız olarak var olmakta ve mevcut düzenin çöküşünün ardından bile hayatta kalabilirdi. Bu nedenle, Çin’deki Müslüman cemaati, kendi yaşamını Çin yerleşik düzeninden ayrı olarak sürdürebilirdi. Ancak istikrar zamanlarında genellikle kurumsal dinin hizmetlerinden yararlanırken yaygın dini uygulayan Çinlilerin aksine, Müslümanlar münhasıran tek bir dine bağlıydılar: İslam. Bu nedenle Çinli Müslümanlar hem kurumsal hem de yaygın dinin işlevlerini üstlenmek zorundaydı. Bu durum Çin’deki kurumsal dinlerin göreceli zayıflığa zıt olarak İslam’ın Çin’de nasıl güçlü bir kurumsal din olarak var olabildiğini açıklamaktadır.
O zaman İslam hem kurumsal dinin yapısal bağımsızlığına hem de yaygın dinin dayanıklılığına sahiptir. Ancak Çin’in mevcut Çin kurumlarına (aile, klan, cemaat, yerel ve merkezi siyasal düzene) dayanan yaygın dinin aksine Çin İslam’ı tamamen ve münhasıran Müslüman topluluğuna dayanmaktadır. Çinliler için akraba grubu, atalara tapınma ritüelini gerçekleştirdikleri bir cemaat oluşturur. Ticaret loncaları kendi tanrılarına sahiptir ve bu tanrılara tapınma onların örgütsel işleyişlerinin bir parçasıdır. Tarımsal yerel toplumlarda koruyucu tanrılar o topluluğunun kolektif varlığını sembolize etmekte ve yerel liderler rahiplik görevini üstlenmektedir. Gökler ve Yeryüzü’ne ilişkin olanlar gibi tapınmanın icrası İmparator ve memurlarının idari rutinlerinin bir parçasıdır ve bütün toplum cemaat işlevi görür. Müslümanlar içinse cemaat –Ümmet- her şeydir. Zira Müslümanların, insanlığa Hz. Peygamber Muhammed tarafından getirilen Allah’ın sözlerine (Kur’an’a) uygun olarak yaşamaları beklenmektedir. (s.57)
Yokluklarıyla Çin’in kurumsal dinlerini güçsüzleştiren faktörlerin, varlıklarıyla Çin İslam’ını güçlendirmesinin aynı sonucu doğurması bir paradokstur: Her ikisinin de yapısal olarak yerelleştirilmesi. Budizm ve Taoizm’de ruhban sınıfının yetersizliği ile kendisini gösteren doğalarında mevcut örgütsel zayıflıkları, kaynak yetersizliği, geniş bir bağlı cemaatin yokluğu, eğitim ve yardım sistemlerine katılmama, bu durumu açıklamaya yetmektedir. Öbür yandan Çin İslam’ında ise merkeziyetçiliğe götürmesi gereken güç unsurları ve cemaatsel kaynaşma bulunduğunu görüyoruz. (s.60)
ÇİN MÜSLÜMANLARI VE EVRENSEL ÜMMET: MÜSLÜMANLARIN YANITI
Çin Müslüman’ı için yerel cemaat, yaşam çevresini ve kimliğinin odağını oluşturdu. Ancak aynı zamanda Çinli Müslüman, bu yerel cemaatin evrensel İslam cemaatinin –Ümmet- yalnızca bir parçası olduğunun bilinci vardı. Ümmet başlangıcından itibaren hem siyasal hem de dinsel örgüt olma çift karakteri sergilediği için bu karakteristik aracılığı ile Çinli Müslüman, Çin’de uğradığı siyasal hayal kırıklığını yüceltebilmekte ve siyasal amaçlarını buranın dışına yönlendirebilmektedir. Benzer şekilde, Müslüman kendi yerel mekânına mistik bir bağlılığa sahip olmadığı için, onun yerine Ümmetin kutsal toprakları olan Arabistan’ı ya da Müslümanlar için mekânsal öneme sahip başak bir yeri koymuştur.
Ondokuzuncu yüzyılın başında Çin’de seyahat eden Dr. Morrison şunları söylüyordu:
“On Eylül akşamı, kıyıda, T’ien-tsin’den yaklaşık elli mil uzaklıkta T’u-liao adlı bir köyde yürürken, bir gariban tüccarın dükkanının levhasında ‘Müslüman Mağaza’ diye bir yazı gördüm. Dükkanın önünde durunca, beni karşılamaya çıkan yaşlı dükkan sahibine nereli olduğunu sordum ‘Hsi-yang’tan (Batı Okyanusu) diye cevap verdi. Batıda hangi ülkeden diye ısrarla sorduğumda, bilmediğini söyledi. Şimdi bulunduğu köyde ailesinin beş kuşaktır yaşadığını anlattı.” (s.71)
Çin’deki Müslümanlar kafirlerin yönetimi altında bulundukları ve ümmet idealinin siyasal unsurlarını uygulamaya koyamadıkları için, nasıl davranacakları konusunda bir ikilemle karşı karşıya kaldılar. Yönetimi elinde bulunduranlara itaat edecekler miydi, yoksa isyan mı edeceklerdi? Ümmetin sınırlarına yapılan ve tolere edilebilecek tecavüzlerin sınır neydi? Hayal kırıklığını terk edip, Çin’deki değişik mezhep gruplarının daima beklemekte oldukları Ta-shih’i mi (büyük mücadele) beklemeliydiler? Bu sorunların çözümü evrensel ümmet çerçevesinde, Müslüman cemaatleri birbirine bağlayan ilişkiler bağlamında, İslâm diyarında ve yabancı diyarlardaki haklar ve yükümlülükler bağlamında arandı.
İslâm daima bu sorunlara yönelik olarak pragmatik bir yaklaşımı benimsemiştir. Müslümanlar daima bir İslâmî yönetimi altında yaşadığı ve İslâm siyasal teorisinin bu gibi yöntemlerin işleyişi hakkında kapsamlı kurallar içerdiği için bu anlaşılabilir bir durumdur. Eğer dini siyasal teori Müslüman devletinin toprakları dışında meydana gelen beklenmedik olaylar içinde kurallar getirseydi bu gibi olaylar siyasal teoriyi tamamen sınırlayacaktı. (s.72)
Çin Müslümanları Çinlilerle ilişki kurmaktan kaçınan, ekonomik ve sosyal faaliyetlerini kendi cemaatleri içinde yoğunlaştıran gruplar olarak betimlenmiştir. Halbuki bir çok Müslüman yalnızca Çin sisteminde rol almakla kalmayıp, özellikle (her ne kadar münhasıran olmasa da) askerî alanda bu sistem içinde ün kazanmışlardır. Buna örnek meşhur deniz kâşifi Ming’tir. Kolomb’dan neredeyse iki yüz yıl önce gelen Ming bir Müslümandı. Bir çok yüksek makamdaki Müslüman memur sınama sistemi ile, eski Çing döneminde Fukien ve Chekiang Genel Valisi Ma Hsin-i’nin yaptığı gibi, Çin hükümetindeki en üst makamlardan bazılarına yükselmişlerdir.
Cumhuriyeti yönetimi altında Pai Ch’ung-hsi, ordudaki en prestijli makamlardan birine yükseldi: Chan Kai-shek yönetimi altında genel kurmay başkanlığı. İmparator Chi’en-lung’un gözdelerinden olağan üstü derecede güzel bir kadın olan Hsiang Fei’de bir Müslümandı.
Bu ünlüler hakkındaki ilginç bilmece, Müslüman cemaatleri tarafından dönek olarak görülmek yerine (Ma Ju-lung’un Yunnan İsyan’ı esnasında yaptığı gibi, kendi din kardeşlerine karşı savaşmadıkça), bütün Müslümanlar için gurur kaynağı olmalarıdır. Bu güne kadar, Cheng Ho’dan hep saygıyla söz edilmiştir, Pai Ch’ung-hsi’nin Taipei’deki Müslüman mezarlığındaki türbesi câzibe kaynağı olmuştur. Kafir imparatorun cinsel arzularına karşı direnen Hsiang Fei, sanki Ch’ien-lung herhangi bir erkek değilmiş gibi Müslümanlardan büyük itibar görmüştür. (s.78)
Kayıtlar Çin’deki birçok Müslüman cemaat ve Müslüman bireylerin, özellikle kişinin farklılığının, bir gurur ve üstünlük kaynağı olmaktan çok, günlük utanç ve sürekli başa bela hâle geldiği uzak ve ıssız yerleşim yerlerinde yaşayanların, kendi İslâmî kökenlerinden koptuklarını ve ev sahibi kültüre, Çinli Müslümanların genel eğiliminden farklı olarak ev sahibi kültüre daha fazla adapte olduklarını göstermektedir… Bu nedenle atalara ve yerel ruhlara tapınan Müslümanların olduğu, Çin matem törelerini benimseyen Müslümanlar olduğunu, ve hatta İslâm’ın bazı prensiplerine saygı gösteren ancak bunların kökeninin İslâm olduğunu bilmeyen Çinliler olduğunu duyuyoruz. Hıristiyan vaazlarını dinlemek için toplanan ve başka İslâm ülkelerinde duyulması hiç mümkün olmayacak şekilde, kendi dinleriyle Hıristiyanlık arasında benzerlikler bulan Müslümanların açıklamaları bulunmaktadır. Bu fenomenler Çin İslâmı’nın örgütsel parçalılığına ve küçük ve izole cemaatlerin gereksinimlerini karşılayan ve onları yok olmaktan koruyan cemaatleri üstü bir otoritenin yokluğuna bağlıdır. Skinner’in vurguladığı gibi; “bir tür ya da kültürü taşıyan insanların sayısı arttıkça, bu tür ya da kültürün yaşama şansı artar.” (s.79)
MÜSLÜMANLAR VE ÇİNLİLER: TEDİRGİN BİRARADA YAŞAMIN FORMÜLÜ
Çin İslâm’ı, olağan çoğunluk-azınlık ilişkilerine benzememesi nedeniyle kendisine özgüdür. Çinlilerle Müslümanlar arasındaki fark yalnızca kültürel değil, daha da belirgin bir şekilde, dinseldir. Dinsel heterojenlik daima siyasal istikrarı bozucudur, çünkü nihaî değerler hakkındaki birbirine zıt inançlar siyasal arenaya girdiği zaman, bu inançların girmemesi halinde çeşitli kültürel gruplar arasında mümkün olabilecek bir uzlaşmayı önleyerek, çatışmaları azdırmıştır. (s.84)
Konfüçyanist Çin bağlamında, Çinli Müslümanlar ne yeniden canlandırmacı ne de devrimci tutkulara sahiptiler. Onların referans çevresi Konfüçyanist değil, İslâmîydi. Bu nedenle bir Konfüçyanist hükümetin yıkılıp bir başkasının kurulmasında bir çıkarları yoktu. Çinli olmaktan çok Müslüman olmaları nedeniyle, onları tasarlayacağı değişimlerin devrimci olması gerektiği sanılabilir, ancak Çinliler arasında Müslüman olmaları nedeniyle, bütün sistemi devirmek için hiçbir realist umutlar besleyemezler. Onlar Çin düzeninin dışındaydılar ve bu nedenle ona karşı ayaklanmazlardı. Baskı düzeyi katlanılabilir olduğu sürece, -ki Çing zamanına kadar öyleydi-, sistemle birlikte var oldular ancak onun içinde yer almadılar. Baskı dayanılmaz hale geldiğinde, onların tek çaresi sistemle yollarını ayırmak, ondan ayrılmaktı. Ancak Çin Müslümanları kendi İslâm devletleri bağlamında, eğer isyan başarılı olur ve siyasal ayrılma bir realite haline geldiğinde, yeniden dirilişçidirler. (s.90)
Çin, Sovyetler Birliği gibi birçok uluslu devletti ve hâlâ öyle olmaya devam etmektedir. Han çoğunluğu yaygındır ve yaklaşık elli azınlık grubu daha çok imparatorluğun kenar kesimlerinde yer almaktadır. Son zamanlarda yapılan bir araştırmaya göre, yalnızca Yunnan’da on yediden fazla ulus ve azınlık grubu vardır. Ancak, devleti bağımsız olduğu farzedilen cumhuriyetçilerden oluşan bir federasyon olarak gören Sovyet Anayasasının aksine, Komünist Çin Anayasası, geleneksel Çin’de daima algılandığı gibi, bu gün de devleti üniter bir devlet olarak algılamaktadır. Komünist rejim altında demokratik, merkeziyetçilik bürokratik ve monarşik merkeziyetçiliğin yerini almıştır, ancak devlet içinde devlet kavramı Çin siyasal düşüncesiyle bağdaşmamıştı ve hâlâ da bağdaşmaz olarak kalmaya devam etmektedir.
Bu nedenle Çin bakış açısından, Han çoğunluğu ile “ulusçu” azınlıklar arasındaki fark modern anlamda bir “ulusal” temelden çok, bir etno-kültürel, etno-dilbilimsel ya da dinsel-kültürel temele dayanmaktadır. Elbette bu bakış açısı; Çin’i bir ulustan çok bir kültür olarak gören kültürcü genel düşünce tarafından üretilmiştir. Han Çinlilerinden farklı bir yaşam biçimi süren herkes, Han Müslümanları olayında görüldüğü gibi, Han olabilecek her hangi bir antropolojik özellik ya da dile bakılmaksızın, yabancı olarak görülmüştür. Geleneksel Çin’de, etnik, dinsel ya da dilsel bütün azınlıklar mümkün olduğu kadar Çin değerlerine uymak zorundaydı ve azınlıkların kültürel uyumunun sağlanması (acculturation), imparatorluğu yönetenlerin görevlerinden birisi olarak görülmüştü. Kusursuz Çin’de farklı alışkanlıklara sahip insanların diledikleri gibi yaşamalarına karşı duyulan bu temel isteksizlik, bir yandan dört büyük azınlığın (Hui dahil) cumhuriyet şemsiyesi altında Çin halkının farklı bileşenleri olarak tanınması, diğer yandan da onların Çinlileştirilmesinin (sinicization) bir ideal olarak benimsenmesi paradoksuna neden olmuştur. (s.91)
“Tedirgin bir arada yaşam” formülünün uygulanabilirliği, yalnızca ideolojik bakımdan yıkıcı ve bozucu sapkınlık olarak Çin İslâm’ında saklı potansiyellere değil, İslâm’ın fiilî davranışına bağlıdır. Çinli makamlar bu yabancı dinin kendi düzenlerine karşı oluşturduğu potansiyel tehdidin farkında bile değildiler, çünkü İslâm doktrinleri konusunda bilgisizdiler. Tam olarak bu tür sapkın doktrinlere yönetilen, Ch’ien-lung saltanatı dönemindeki edebî sorgulama, Çin İslâm’ı konusunda çaresiz kalmaktaydı. Çünkü bu “sapkınlıklar”ın öğretildiği kitaplar Arapça ve Farsçaydı ve bu nedenle sorgulamacıların ulaşması mümkün değildi. Çince yazılan Çinli Müslüman kitaplar, Konfüçyanizme yönelik olarak uzlaşmacı bir duruş benimsemelerinden dolayı, yerleşik düzene zararlı değildiler. Böylece Çin hükümetinin onlara karşı yaklaşımını belirleyen kriter; Çinli Müslümanların niyetleri ya da doktrinleri değil, davranışlarıdır. Müslümanlar düzgün, yani pasif, davrandıkları ve kültürlenme belirtileri gösterdikleri sürece, Çinliler onları kalbi ve akıllarının kontrolünü ellerinde tutamadıkları için, onların “sapkınlık”larına aldırmıyorlardı. Ancak kültürel çatışma bir güç çatışması haline dönüştü ve Müslümanların isyankâr niyetleri aşikâr hâle geldiği zaman, Müslümanlara buna göre davranıldı (ya da kötü davranıldı). (s.96)
İSLAM VE ÇİN’DEKİ YAHUDİLİK: İKİ KÜLTÜREL ALT SİSTEMİN BİRLEŞMESİ
Her ne kadar Yahudilerle Müslümanlar arasındaki sevgi kaybolmamışsa da, her ikisinde de ortak olan Çinli olmayan gelenekler, sonunda asimile edilen birçok Yahudinin, İslam tarafından yutulması anlamına gelmekteydi. Bugün bile, atalarının Yahudi olduğuna inanan Müslümanlar vardır. İslamiyet büyümeye ve Müslümanların sayısı hızla artmaya devam ederken, K’ai-feng Yahudileri muhtemelen hiçbir zaman 300 aile ve 1000–1500 kişiden daha fazla sayıya ulaşamamıştır. (Donald Leslie’den alıntı; s. 102)
İSLAM VE ÇİN’DEKİ HIRİSTİYANLIK: YARI YERLİ BİR GRUPLA YABANCI BİR HETEROKSİ ARASINDAKİ REKABET
Çinli Müslümanlar on dokuzuncu yüzyıla kadar bir tehdit oluşturmadılar. Çünkü arkalarında onları destekleyecek bir askeri yapı yoktu. Zamanın egemen Müslüman gücü Türkiye, ancak bu yüzyılın başında Çin İslâm’ına ilgi duymaya başladı. Hatta o zaman bile bu ilgi daha çok Pan-İslamizmin uyandırılması ve Sultanın Müslümanların manevi lideri olarak tanınması girişimlerine yoğunlaşmıştı. Dağılmakta olan Türkiye’nin dinsel çabalarını güçlendirmek için askeri yoldan bir müdahaleye, ne isteği ne de gücü vardı. Müslümanların ayaklanmaya karar verdikleri zaman kendi başlarına, Batının askeri gücü kadar tehlikeli bir askeri güç toplayabildikleri bir gerçekti. Ancak böyle bir durumda bile, bu güç reformcu ya da devrimci arzuları değil, ayrılıkçıları desteklediği için, Çin sosyo-etik sistemini hedef almadı. Böylece Çin İslâm’ı barışta ve savaşta Çin sisteminin dışında kaldı ve ona karşı bir tehdit oluşturmadı. (s.126)
Hıristiyanlar Çin’e üçüncü kuşak misyonerlik çalışmasını başlatmak için geldiklerinde, Hıristiyanlığın sürekli tekrarlanan başarısızlıklarının aksine, Müslümanların ülkenin her yerine sağlam bir şekilde yerleştiklerini dehşet için gördüler. Asıl Çin’de bulunuş amaçları olan Çinliler arasında misyonerik çalışmaları yürütmenin yeterli olmayacağını, aynı zamanda, bir diğer tek tanrılı din olması ve maddi bakımdan Çinlileşmiş Hui halkının dini olması nedeniyle Çin İslâm’ı ile savaşmak zorunda olduklarını fark ettiler. Çin İslâmı’nın kendi kendine yeterlik niteliğinin de bu dehşete katkıda bulunduğu açıktır. Çünkü bu nitelik İslâm’ın ne kadar güçlü, bağımsız ve canlı bir din olduğunu gösteriyordu. Her şeyden önce Müslümanlar, Çin hükümetine ayrıcalık talepleriyle başvurmanın aksine, kendilerini unutturmak için çaba gösteriyorlardı. Her hangi bir dış güçle desteklenmemelerine rağmen, Rejime karşı isyan etmek için kendi başlarına yeterli kuvvet toplayabilirlerdi.
Misyonerlerin Çin’deki İslâm hakkında yazdıklarının miktarına bakılırsa, bu konunun Çin’deki Hıristiyanlık yayıcıları için gerçek anlamda kaygıya neden olduğu anlaşılmaktadır. Bazıları, başarılı olması halinde Çin topraklarının önemli bir parçasını ayırabilecek aynı anda Kuzeybatı ve Güneybatıda ortaya çıkan üç Müslüman isyanı boyunca, İslâm’ın Çin’i silip süpürmesi “tehlikesi” karşısında kelimenin tam anlamıyla dehşete düşmüşlerdi. 1860’larda Çin’i ziyaret eden Rus sinolog Vasilev şunları yazmaktadır:
“Dzungaria, Solan ve Sibo kabileleri mensupları Müslümanların gücünü fark ettiler ve onlarla müzakerelere başladılar. O zaman Müslümanlar, eğer güvende olmak istiyorlarsa İslâm’ı kabul etmek zorunda olduklarını ilan ettiler. Solon ve Sibo bunu kabullendiler… Bana göre eğer herhangi bir tarihte Müslümanlar siyasal bakımdan Çin’de egemenliği ele geçirirse, kesinlikle diğer Çinlilere de bu teklifi yapacaklar. Bu teklife karşı direnmeye kim cesaret edebilir?” (s.127)
Ancak İslâm hiçbir zaman Çin entelektüeli tarafından sürekli olarak ve toptan reddedilmemiş ve maddi kültürlenmesi, dizginlenmiş duruşu ve zorlayıcı olmayan davranışı nedeniyle Çin halkı tarafından zaman için daha çok katlanılabilir hale gelmeyi başarmıştır. Hıristiyan kiliseleri büyük gururla ve belirgin bir şekilde Haç sergiler şekilde görünürken, Müslüman camileri komşu tek katlı evler arasına dağılmıştır. Hıristiyan misyonerler Avrupa giysileri giyerek ve yabancı diller konuşarak, kendiliğinden bir hoşnutsuzluk ve kuşku uyandırıcılık sergilediler; Müslümanlarsa Çince konuşuyor ve Çin giysileri giyiyorlardı. Batılı güçlerce desteklenen Hıristiyan misyonerler körü körüne ve çoğu zaman şiddet yoluyla kendilerini ülkeye empoze ettiler; Müslümanlarsa dinlerinin propagandalarını sessizce, doğal davranarak ve yumuşak noktaları inceleyip, fırsat kollayarak yaptılar. Hıristiyan misyonerleri arzulananın politikasını uygularken, Müslümanlar mümkün olanın sanatını icra ettiler. (s.131–132)
Hint İslâmı ve Çin İslâmı:
İslâmcı Militanlığın Aracısı ve Alıcısı mı?
Hindistan ve Orta Asya İslâm’ında güçlü bir yere sâhip Sûfî Nakşibendiye Tarikatının, gizli ajanları ve misyonerleriyle Çin’e seferler düzenleyip, bir çok Müslümanın Nakşibendiye Tarikatına girmesini sağlamış olması mümkündür. Bu tarikat yeniden dirilişçi aktivizmi ve siyasal meselelerde militanca duruşuyla bilinir. Bu denenle bu hareketin etkisinin Çin’e ulaşmış olması ihtimali göz ardı edilemez. Çin’de kendisini gösteren bu düşünce akımlarının içsel dinamiklerine, daha sonra ayrıntılı olarak döneceğiz. Burada bunların her birinin Hindistan içinde faaliyet gösterdiği temel çerçeveyi ve Seyyid Ahmed’in Cihad hareketine yakınlıklarını özet olarak belirleyeceğiz. (s.138)
Çin’deki Müslümanların karşılaştığı sorunlar, Hindistan’da daha önceki dönemde ya da aynı tarihlerde görülen sorunların aynısıdır. İslâm’ın diğer dinler ve kültürlerle bağdaşmazlığına, Çin’in Dârü’l-harb olarak tanımlanmasına ve Çinli Müslümanların Cihad başlatma görevine ve dinsel mezhepçiliğe ilişkin sorunların hepsi Hindistan Müslümanları tarafından da yaşanmıştır. Çin’deki Müslüman isyancıların, Çing yönetimi altında dayanılmaz baskılara tabi tutuldukları dönemde, kısmen Hindistan deneyimini bilmeleri nedeniyle, Çinlilerden Cihad yoluyla ayrılma macerasını başlatmak için, ideolojik ve duygusal olarak yeterince hazır olduklarını düşünmek yanlış değildir. Çünkü şartlar bu amacın başarılmasının mümkün olduğunu gösteriyordu. (s.146)
Sonuç:
Müslüman Azınlıklar ve İslâmî Yönetim
1958 yılı Mayıs ayında People’s Daily, Honan’lı Hui’nin 1953 yılında iki kez ayaklandığını ve bağımsız bir İslâm devleti kurmayı planladığını açıklıyordu. 1958 yılı Nisan ve Haziran aylarında, Ning-hsia’lı Hui İmam Ma Chen-wu önderliğinde, “İslâm Adına” sloganıyla bir savaşla bir “Çin İslâm Cumhuriyeti” kurma amacıyla, bir başka ayaklanma başlatıldı.
Elbette ki bu geleneksel Çin’de Hui’nin uğruna savaştığı değerlerin, hem kendi iç Müslüman kimlikleri hem de Pan-İslamcı gayeleri bağlamında, yeniden canlandırılması anlamına geliyordu. İmparatorluk Çin’inde barış zamanlarında Müslümanların ifade etmeye bile cesaret edemeyeceği noktanın çok ilerisine geçen, İslâmî düşüncenin bu patlaması, onların inançlarına derin bağlılığını ve Müslüman azınlığın bir baskıcı sistem içinde sonsuza kadar tutulamayacaklarını göstermektedir. Ünlü Hint Müslüman modernisti Mevlana Mevdudî takrar tekrar şunu vurguluyordu:
“Bir Müslüman olmak ve İslâm dışı bir bakış açısı benimsemek anlamsızdır. “Müslüman Milliyetçisi” ve “Komünist Müslüman”; “Komünist Faşist”, “Sosyalist Faşist” ve “İffetli Fahişe” gibi çelişkili terimlerdir.”
Böylece Ortodoks Müslümanların gördüğü şekliyle İslâm bir ya/ya da meselesidir. Ya İslâm hukuku ve kurumlarına tam ifadesi kazandırılacak ve devlet yaşamına egemen olacaklar ya da bunu yapmada başarısız olurlarsa, devlet İslâmî olmadığı için, Müslüman durumu tersine çevirmek için çaba gösterecek ya da orayı terk edecektir. Ancak uygulamada sorunların sınırları bu kadar net değildir. Barış ve bağdaşlaşmanın benzerliği sürdürülebildiği müddetçe, Müslüman cemaati, kendi politik tutkularının yerine getirilmesi için muğlâk umutlarıyla birlikte yaşamlarına rağmen, realite ile hayalleri arasındaki farkı görebilir ve ikisi arasındaki gerilim çözülmeden sürüp gidebilir.
Ancak zulüm gerçek bir Müslüman yaşamının sürdürülmesinin imkânsızlaştığı bir noktaya kadar vardığında ve pratik bir fırsat çıktığında, Müslümanlar muhtemelen bu fırsatı değerlendirecek ve o bölgede Müslüman nüfusunun çoğunluk mu yoksa azınlık mı olduğuna bakmaksızın, bir İslâm devleti ilan edebileceklerdir. İslâm devleti ilan etmenin çoğunluk ya da azınlık olmayla zorunlu bir ilgisi yoktur. Müslüman hem Dârü’l-harb’de Müslüman çoğunluk olma halini, Hıristiyanların dört kat fazla olduğu Hıristiyan Endülüs’te yaşadılar, hem de Hindistan’daki Müslüman yönetimi boyunca Dârü’l-İslâm’da bir azınlık olma halini yaşadılar. İslâm’ın sınırlarını belirleyen Müslüman azınlıklar ya da çoğunluklar değil, İslâmî Yönetim’dir. Bu tanım, Müslüman azınlığın İslâmî siyasal hegemonya girişiminde bulunduğu Yunnan’daki İslâm devletiyle ilgisi nedeniyle akılda tutulmalıdır. (s.157–158)
II. AŞAMA: ÇATIŞMA VE İSYAN. Mançuların Yönetimi Altında Huylar: Hoşgörü ve Kollamadan, Ayrımcılık ve Zulme
İmparator Çien-lung (1736–1795) Qing (Mançu) hükümranlığının zirveye ulaşması ve düşüşünün başlangıcını oluşturdu. İhtişama, edebî başarılara, barış ve fetihlere; katı bir edebî engizisyon, sıkı sosyal ve ideolojik kontroller ve sayısız ayaklanmalar eşlik etti. İmparatorun, Shin Ch’uan Chi (Başarıların Tamamlanmış Kütüğü) adlı eserinde, Gurka’lar, Annamlılar ve Türkistan Müslümanları’nı nasıl pasifize ettiğine ilişkin övünmesi, özellikle yozlaşmış Ho-shen’in gücü ele geçirdiği 1775 yılından sonra İmparatorluğu kasıp kavuran huzursuzlukların acı bir yansımasıdır. Çien-lung’un Müslümanlara yönelik politikası, hatta 1758 yılında Sinkiang’taki (Sincan) Müslüman isyanına rağmen, eski Çinli aygıt olan “barbarları kullanma”, -bizim örneğimizde “I-Hui chih-Hui” (Müslümanları kontrol etmek için Müslümanları kullanma)- politikasından yararlanarak, görünüşte iyiliksever ve uzlaşmacı olarak kaldı. 1765 yılında, kuzeybatıda Müslümanların huzursuzluğu yeniden başladığında, barışı sağlamak için Merkezî Hükümet bütçesinden Müslüman elite ödenek tahsis edildi.
Ancak bu muamele; göçebe kabile yapısının, liderlerin Mançular tarafından satın alınmasına imkân verdiği Türkistan gibi, İmparatorluğun kıyı boylarındaki Müslümanlara uygulanırken, yerleşik ve daha çok Çinlileşmiş, kendilerine ait herhangi bir merkezî otoriteye tabi olmayan Çin anayurdu Huy Müslümanlarına karşı ideolojik araçların kullanılması gerekiyordu. Fu An-kang, 1785 yılında Şensi-Kansu Genel Valiliği makamına geldiği zaman, bu vilayetlerin bütün vatandaşlarının, Müslüman Çinli fark etmeksizin, düzenli hisang-yueh vaazlarına katılmalarını şart koştu. Sonunda 1797 yılında bu iki vilayetin Huy Müslümanları, “cahil taşralıların eğitimi” için dizayn edilmiş on beş günlük düzenli seminerlere tabi tutuldu. (s.168)
Huy Müslümanlarına yönelik Qing (Mançu) politikalarının entrikalarını özetlediğimizde şu genel hataları görürüz: İlk olarak; Mançular kuşku ve düşmanlık bulutları arasında kendi egemenliklerini Çinlilere kabul ettirme mücadelesi verdiler. “Böl ve Yönet” stratejisi bu noktada en geçerli strateji idi ve Mançular, Huyları Çinlilerin insafına terk etmeyi reddederek, Çinlilere karşı Huy ile denge kurmaya çalıştılar. Sonra Çien-lung döneminde zaman zaman Huy isyanlarıyla karşılaşınca, Mançular bu cemaatin gücünü fark etmeye başladılar. Ve onlara karşı düşmanlık göstermekten çok onlara yer vermeyi seçtiler. …
Ancak 19. Yüzyılın yaygın sosyal huzursuzlukları bağlamında Müslüman kargaşalarının yeniden ortaya çıkmasıyla, Mançular genel mezhepçilik hareketlerinin yayılmasının parçası olarak İslâmî hareketlerin tehlikesini fark ettiler. Bu nedenle kargaşadan Yeni Mezhep sorumlu tutuldu ve Müslümanlar, her ne kadar itibarî olarak iyi Huy (liang-Hui) ve kötü Huy (Hui-fei) olarak ayırıma tâbi tutulsa da, fiilen tamamıyla Han olmayan sorunlu azınlık ve tehlikeli mezhep örgütü olmakla suçlandı. (s.172)
Tarihleri boyunca Çin’deki Müslümanlar için cemaatlerinin Çin ortamında hayatta kalabilmesi en önemli hedef olmuştu. Daima baskı altında tutulan grup imajlarına uygun davranmaya çalışmışlar, Çinlilerle sürtüşmekten kaçınmışlar ve heterodoks olarak damgalanmalarına neden olacak her tür açık misyonerlik faaliyetinden uzak durmuşlardır. Müslümanların varoluşları kolay olmamış, ancak her zaman savunulabilir bir realite halinde kalabilmiştir. Kendi cemaatleri içinde Müslümanlar olarak yaşayabildikleri sürece, zahmetlere katlanmaya, güçlükleri yumuşatmaya ve en azından dışsal olarak ev sahibi kültürün şartlarına uymaya hazırdılar.
Müslümanların ellerine silah alıp ayaklanmaları, Çinlilerle komşuluk duyarlılıklarını unutmaları ve kendi kimliklerini pervasızca ileri sürmeleri için iki şartın gerçekleşmesi gerekiyordu: Birincisi; ev sahibi kültürden gelen baskının çok yoğun ve kendi kültürlerinin özünü tehdit eder hale gelmesi ve buna paralel olarak öz-kimliklerini vurgulamaya zorlayan içsel baskının da yoğunlaşması, böylece Çinlilerle başa baş çatışma sürecinin başlaması. İkincisi; Hükümet mekanizması dağıldığı ve yerel gruplar hayatta kalma mücadelesine giriştikleri zaman, Müslümanlar da bu fırsatı yalnızca husumetlerini ifade etmek için değil, aynı zamanda tıpkı diğer grupları gibi, parçalanan otoritede kendilerine ait olan payı korumak ve alternatif savunma yolları oluşturmak için kullandılar. (s.179)
Çinliler, milisleri yönetmek üzere doğal olarak yerel seçkinlere yardım ederken, Müslümanlar (onlar da gayet doğal olarak) dinî liderlerinin ardında kenetlendiler. Objektif bir ifadeyle, yerleşik sistemin dışında duran ve seçkinler tarafından korunan bu tür bir örgüt, heterodoks bir örgüttü, ancak Müslümanların bakış açısından, dinî lider cemaat içinde yalnızca seçkinlerin rolünü oynamakla kalmayıp, aynı zamanda Müslümanlara yapılan baskılara katlanılamayacağını ilan etme görevini de üstlenmek zorundaydı. Böylece dinî lider, Dârü’l-İslâm’ı, Dârü’l-harb’e çevirecek mantığı harekete geçiriyor, Cihad’ı yani isyanı onaylıyordu. …
Yaygın Chiu-chiao (eski mezhep) ile kıyaslanarak Hsin-chiao (yeni mezhep) adıyla somutlaştırılan yeni bir İslâmî ideoloji doğdu. Ancak Çin İslâmı’nın ana grupları da dönemin olaylarına, hem savunma hem de saldırıya yönelik, geçmişte örneği görülmemiş bir entelektüel dirilişe güçlü biçimde yanıt verdi. Bu diriliş; İslâmcı özgünlüğü fazla nazara vermeden ve yukarıda gördüğümüz gibi İslâm ve Konfüçyanizm’i uzlaştırmaya çalışarak, Çin aydınlarının gözetiminde İslâm’ı korumayı amaçlaması bakımından savunmacıdır. Çin etkisinin istilasına karşı korumak için Müslüman cemaatin yapısın güçlendirmeye çalışması yönüyle ise saldırgandır. Her iki hedefe birden ulaşmak için Çin Müslümanları Qing (Mançu) döneminde tahmin edilmeyecek kadar çok sayıda Çince İslâmî literatür ürettiler. Eski dönemlerde, ünlü Müslümanlar, Çin halkına Çin’e ilişkin ve genel konular hakkında Çince, İslâm’a ilişkin konularda ise Arapça ya da Farsça yazıyorlardı. Her ne kadar İslâmî eserlerin Çince yayınlanması Ming dönemi sonunda başlamışsa da, İslâm’ın temel eserlerinin Çince ve Çince-Arapça yayınlanması Qing (Mançu) döneminde gerçekleştirilmiştir. Bu eserlerin bazıları, bu yüzyılın başında hâlâ bulunabiliyor idiyse de, aslında bu eserlerin daha fazla sayıda olduğu açıkça bilinmektedir. (s.181–2)
Yeni Mezhebi, Ma Ming-hsin kurmuş ve bu mezhebi 1761 yılından sonraki bir dönemde Çin’e tanıtmıştı. Saguchi Toru’nun bulgularına göre, Ma, Yeni Öğretisini Yarkent ve Kaşgar’daki eğitim döneminden dönüşünden sonra Kansu’da yaymaya başlamıştır. Su Ssu-shih-san ve Hu Ma-liu-hu’nun yardımıyla tarikatını 1762 yılında kurmuş ve Kur’an’ın yüksek sesle okunması, tokalaşarak ve dans edercesine beden hareketleriyle dua, ayakları yere vurma, el sallama ve yüzü göğe çevirme, mucizelere, öngörülere, hayaletlere inanma, iyi ve kötü kaderin tahmini ve kutsal kişilere ve türbelerine dua etmeden oluşan mistik ritüalizmi yaymıştır. Mezhep hakkında Çince ve Batılı kaynaklarda, hepsi Sûfî-derviş uygulamalarına benzeyen ilave detaylar da verilmektedir. Ancak bu tanımların zaman boyutunun yokluğu nedeniyle, hangilerinin hangi Yeni Mezhebe ilişkin olduğu, yazarın hangi özel tarih ve hangi yer hakkında konuştuğunu belirlemeyi güçleştirmektedir. (s.207)
Müslüman isyancıların 19. Yüzyıl Çin’inde yaygın kabul görmesi, bir bütün olarak Çin’deki yaygın mahrumiyetten ve diğer sosyal, ekonomik ve siyasal güçlüklerinden kaynaklanmıştır. Ancak görünüşteki sapkın özgün özelliklerine rağmen isyanların Yeni Mezhep etrafında yoğunlaşması, temelde hâlâ birçok Müslümanın duygularını harekete geçirebilecek kavramlara –Mehdi ve Cihad- sahip çıkmasından kaynaklanmaktadır. Bu iki kavram hem Sünnî hem de mezhepçi İslâm’da ortak olduğundan, farklı vurguları ve yorumlarına rağmen, bu isyanlar bütün Müslümanların kendi hayal kırıklarını boşaltabilecekleri bir çıkış kanalı oluşturdu. Bu nedenle ‘isyan’ mutlaka ‘Yeni Mezhepçiler’le özdeşleşmiş değildi. Belki Yeni Mezhepçilerin isyanlara katılımları diğerinden daha kolaydı; ancak bütün isyancılar Yeni Mezhebe mensub değildi. İsyana katılmayan birçok mezhepçi olmayan Müslüman, muhtemelen isyancılara sempati duydu ancak tarafını belirlemeden önce başarı trendini görmeyi bekledi.
Yeni Mezhebin herkesi kapsayan bir örgütsel şemsiye oluşturma, dağınık ve yerelleşmiş Müslüman cemaatini, ya da onun parçalarını bir araya toplama kapasitesi ve bu militan hareketin şaşmaz siyasal tutkuları; hiç kuşkusuz halkın kaygılarına ve tutkularına ve onların, sefaleti ve kötülüğü sona erdirerek yeni bir bolluk ve adalet devrini başlatacak bir Meşru Liderin yakında geleceğine olan inancına hitap eden özelliklerdi. …
Çinli-Qing (Mançu) bakış açısından, Müslüman mezhepçiliğini tehlikeli kılan ve bu nedenle baskı altında tutulmasını gerektiren özellikler tam da bunlardı. Hareket bir ‘heterodoks’ ideolojiye sahip olmakla kalmamış, aynı zamanda bunu, imparatorluk dışında ve bu nedenle imparatorluk karşıtı, kolektif faaliyet ve yapı olarak gerçekleştirilebilecek bir örgüt aracılığıyla güçlendirmiştir. (s.226–7)
Olayların olağanüstü bir biçimde bir araya gelmesi -Çinlilerin, Mançuların kendi üzerlerindeki boyunduruğu nedeniyle Müslümanlara karşı aşırı davranışlara yönelmeleri, Mançuların daha fazla Çinli olmak istedikleri için Müslümanlara karşı militanca baskılarını artırmaları ve hanedanın gerilediğini gösteren sosyo-ekonomik kargaşa- Han-Huy antitezinin kutuplaşmasına katkıda bulundu ve yaygın Müslüman isyanlarına neden oldu. Ancak büyük ölçekli Müslüman isyanı; karizmatik bir liderin önderliğinde tutarlı bir örgütlenmenin, genel anlamda Müslüman toplumun duygularını etkileyecek yeni bir militan ideolojiyle birleşmesine dayanmaktaydı. Yeni ideolojinin kabul görmesi Çinli Müslümanlar arasında genel bir dirilişçi eğilimin mevcut olması şartına bağlı iken, harekete geçirici gücü ve isyanların öncülüğünü Yeni Mezhebin ve onun kollarının militanlığını sağladı. Bu militanlık aynı zamanda Mehdi dinsel sembolünü ve Cihad dinsel araçlarını somutlaştırarak, Müslümanların en azından geçici olarak, etrafında ve içinde yer almasına imkân verdi. (s.251)
1774, 1781, 1868-1876’da Kuzeybatı; 1820,-1828, 1830, 1846 ve 1855-1873’te Yunnan, milyonlarca yaşama mal olan önemli Müslüman isyanlarına sahne oldu. Bu isyanların meydana geldiği tarihler Çin İmparatorluğunun büyük bir kısmının İslâm etkisi altına girdiği dönemlerdir. (s.252)
Kitabın Sonundaki Ekler Bölümünden Bazı Alıntılar:
Qing (Mançu) yöneticileri 18. Yüzyılda, Sinkiang (Sincan)’ı kontrol etme çabalarını yoğunlaştırdılar. Han Çinli çiftçilerin bölgeyi kolonileşterme amacıyla Sinkiang (Sincan)’a yerleştirilmeleri, bir dizi Müslüman isyanına neden oldu. Vilayette bir İslâm teokrasisi kurmaya yönelik birkaç girişimin başarısızlıkla sonuçlanmasının ardından, Yakup Bey komutasındaki bir Müslüman ayaklanmasında sonucunda, 1868 yılında Kaşgar’da ayrı bir İslam Devleti ilân edildi. Yakup Bey’in askerî gücü onu on iki yıl boyunca tuttu. 1878 yılında Zuo Zongtang komutasındaki Qing (Mançu) ordusu Yakup Beyin hanlığını yıktı. Altı yıl sonra 1884 yılında, bölgeye yönelik İngiliz ve Rus emperyalist girişimlerini önlemek amacıyla, Qing (Mançu) hükümeti Sinkiang (Sincan)’ı resmen Kutsal İmparatorluğa ilhak etti. Ne Yakup Bey’in yenilmesi ne de Mançu’ların bölgeyi ilhak etmesi Müslümanların zaman zaman görülen isyanlara yansıyan bağımsızlık duygusunu yatıştıramadı. Ayrı Müslüman Türk gruplarının ittifak içinde hareket edememesi, onların Qing (Mançu) yönetiminden kopmasını engelledi. Her ne kadar Huy halkı, Han toplumunun kültürüyle kültürlenmeleri nedeniyle daha iyi durumda idiyse de, Müslümanlar ve Çinliler arasında yaklaşık üç yüz yıl süren çatışma deneyimlerinin yarattığı gerilim, iki halkı birbirinden ayırdı. 20. Yüzyıl Çini’nin hem cumhuriyetçi hem de komünist hükümetleri, Müslüman toplumla bir siyasal ve sosyal uzlaşmayı gerçekleştirmek için mücadele etmeyi sürdürdüler. (s. 281)
Bu isyanların başarısız olma nedeni; Müslüman Türklerle Huyların güç birliği yapma yeteneksizliğidir. Ortak dinleri onların etnik farlılıklarını aşamadı ve geçmişteki ilişkilerinin (kötü) mirası çok güçlüydü. Müslüman Türkler ve Huylar, Huyların kültürel bakımdan Han’a kuzeybatı vilayetindeki Türk kabilelerinden daha yakın olduğu ortak görüşünü paylaşıyordu. Yine de Müslüman Türklerin isyan ettiği ve Çin Cumhuriyeti’nin var olduğu otuz yıl içinde iki kez bağımsız Müslüman cumhuriyet kurmayı denediği gerçeği Çinli liderlerin gözünden kaçmıyordu.
Bir başka milliyetçi asimilasyonist politika, 1939 yılında Chiang Kai-shek’in Huy Halkı Ulusal Kurtuluş Cemiyetinin, Chungking (zhongqing)’teki Birinci Ulusal Kongresi Başkanlığını yaptığı dönemde geldi. Chiang, Muhammedânlar adı verilen kimselerin büyük bir kısmının aslında Han klanının İslâm’ı kabul etmiş üyeleri olduğunu ilân etti. (s.284)
Huy Müslümanları için, Mao sonrası Çin, birçok yönden erken cumhuriyet dönemine benzemektedir: Çinli sınırları dışındaki Müslümanlarla ilişki kurmak için daha geniş özgürlük, siyasal kontrolün aşamalı olarak yerelleştirilmesi ve dominant devlet ideolojisinin çöküşü. Bu faktörler, günümüz Çini’ndeki daha az baskıcı dinsel atmosfer ve okyanus ötesi ülkelerden Müslüman Çin’deki Müslüman cemaatlerini ziyaret etme imkânlarıyla birleşince, Çin’deki Huy kimliğinin yeniden öne çıkarılmasına katkıda bulunmaktadır. Hatta Kansu ve Ningxia kasabalarını ziyaret eden sıradan ziyaretçiler bile, cami inşası ve geleneksel giysiye dönmek gibi, görünür İslâmî yenilenme göstergeleri karşısında şaşkına dönmektedir.
Çin’in Huy egemen bölgelerindeki İslâmî diriliş, izole bir fenomen değildir ve dünya çapındaki İslâmî dirilişin bir unsuru ya da Çin’deki dinsel uygulamanın genel olarak yeniden uyanışının bir parçası olarak yorumlanabilir. Burada kesinlikle her iki faktör birden etkilidir. Çin’de yeniden kendisine güvenen bir Huy cemaatinin geleceği üzerindeki etkilerini ortaya çıkarmak için, bu iki faktörün araştırılması gereklidir. Bir yanda Falungong Hareketi çerçevesindeki son olaylar, diğer yanda Orta Asya’daki ayrılıkçı Müslümanlara yapılan saldırılar, Pekin’in hükümet kontrolü dışında faaliyet gösteren dinsel hareketlere karşı gösterdiği aşırı duyarlılığı göstermektedir. Çin tarihini göz önünde bulunduran Komünist parti, ister Budist, Müslüman, isterse Hristiyanlıktan türemiş olsun, bütün militan mezhepçi hareketler konusunda çok dikkatli davranmaktadır. (s.273)
Uluslararası Alanda İslamî Kozu Oynama: Gelişen ekonomik çevre, hem Çin’in içinde hem de uluslar arası düzeyde Müslüman gruplar arasındaki teması artıracaktır. Başlangıcından itibaren PRC, diğer ‘üçüncü dünya ülkeleri’ ile ilişkiler kurma ve ilişkileri geliştirmeyi amaçlamıştır. Deng Xiaoping’in Çin’i, açıkça Ortadoğu ve Orta Asya’nın büyük uluslarına kur yapmaktadır. 1980’lerde Sovyetler Birliği ile ilişkilerin gelişmesi ticarette hızlı bir karşılıklı değişime yol açmıştır. Pakistan’la yapılan ticaret anlaşması, Çin’de iki yönlü mal akışı için sınırları açtı. Çin Müslüman Dostluk heyetleri Müslüman Afrika ve Asya uluslarını (Mısır, Kuveyt, Pakistan, Suudi Arabistan, Birleşik Arap Emirlikleri ve Yemen Arap Cumhuriyeti) ziyaret ettiler ve buralarda büyük rağbet gördüler. 1985 yılında Birleşik Arap Emirliklerinde bir Sinkiang (Sincan) Müslüman İhracat Malları Fuarı gerçekleştirildi. Çinli Müslüman heyetler yurtlarına, ziyaret ettikleri Müslüman heyetlerle daha geniş ticarî ve siyasal ilişkiler umutlarıyla birlikte neşe içinde döndüler. 1989 yılında Pekin’de bir Suudi Ticaret Temsilciliği ve bir yıl sonra Çinli Dış İşleri Bakanı Qian Qichen Suudi Arabistan’ı ziyaret etti. Hâlen Suudi hükümeti başlıca petrol müşterilerinden olan Tayvan Çinli Cumhuriyeti’ni tanımaktadır. (s.287)
Çinli İslâm tarihini aşağıdaki dönemlere ayırmanın doğru olacağına inanıyorum:
1a. Tang Dönemi (7 ilâ 9. Asırlar) : Elçilerin ve tüccarların Çin’e gelişi: “Çin’deki Yabancılar”.
1b. Sung Dönemi (10. Yüzyıldan 13. Yüzyılın ortasına kadar): Tüccar olarak başarılı olmaları: “Çin’de Yerleşen Yabancılar”.
2. Moğollar Dönemi (13. Yüzyılın ortalarından 14. Yüzyılın ortalarına kadar): Yaygın, malî işlerde ve memuriyet işlerinde başarılı, ayrı bir sınıf: “Çin’deki Müslümanlar”.
3a. Ming Dönemi (14. Yüzyılın sonlarından 17. Yüzyılın ortalarına kadar): Kültürlenme ve Çin toplumunda başarı, Han Çinlilerinden hâlâ farklı ve ayrılabilir durumdaki Huylar : “Çinli Müslümanlar”.
3b. Erken Qing (Mançu) Dönemi (17. Yüzyılın ortalarından 18. Yüzyılın sonuna kadar): Yabancılaşmanın başlangıcı ve Müslümanların sadıklar ve isyancılar olarak iki gruba ayrılması: “Gerileyen Çinli Müslümanlar”.
4. Geç Qing (Mançu) Dönemi (19.yüzyıl): Yabancılaşma ve isyan: “Mağlup Çin Müslümanları”.
5a. Cumhuriyet Dönemi (19. Yüzyılın ilk yarısı): Geçici Rönesans: “Çinli Müslümanları, geçici Rönesans”.
5b. Halk Cumhuriyeti Dönemi (1950’den itibaren): Güçlük ve belirsizlik dönemi: “Çinli Müslümanlar, kuşkulu bir Gelecek mi?”. (s.349–50. Bu tasnif Donald Daniel Leslie’ye aittir ve 1986’da yayınlanan Islam in Traditional China: A Short History to 1800, s.134’te kayıtlıdır.)
/// Hayreddin MERAL tarafından hazırlanan bu kitap tanıtımı, Yüce Devlet Dergisi’nde (2011-2013’de; 9, 10, 11. ve 12 sayılarda) yayınlanmıştır.
A lot of thanks for all your efforts on this web page. My mom really loves going through research and it is easy to see why. A number of us know all relating to the compelling mode you give very important thoughts on your web site and therefore foster participation from some other people about this concern then our own princess is learning a lot. Take pleasure in the rest of the year. You are always doing a dazzling job.
I am only commenting to let you be aware of what a impressive experience my friend’s daughter went through reading your webblog. She realized a lot of issues, with the inclusion of what it is like to possess a very effective coaching mood to make the mediocre ones very easily thoroughly grasp chosen tricky matters. You truly exceeded our own expectations. Thank you for churning out those necessary, trustworthy, edifying and even fun thoughts on that topic to Jane.
I would like to show some appreciation to you just for bailing me out of this type of challenge. Right after researching throughout the search engines and coming across suggestions which are not pleasant, I assumed my life was done. Being alive devoid of the strategies to the difficulties you’ve solved by means of your main short post is a serious case, as well as the ones which might have in a negative way affected my entire career if I hadn’t discovered your blog post. Your capability and kindness in touching the whole lot was precious. I don’t know what I would’ve done if I hadn’t come across such a subject like this. It’s possible to at this time look forward to my future. Thanks very much for the specialized and result oriented help. I will not hesitate to suggest your blog to any person who would like guidelines about this situation.
Thank you for your own work on this web page. My aunt takes pleasure in making time for research and it’s really simple to grasp why. I notice all about the powerful way you present very important tips and hints through this blog and as well as inspire response from others on this concern so our own girl is without question becoming educated a lot of things. Take pleasure in the rest of the new year. You have been performing a really good job.
I actually wanted to construct a simple remark in order to appreciate you for these pleasant guides you are writing here. My time intensive internet investigation has at the end of the day been recognized with really good suggestions to talk about with my partners. I ‘d express that many of us visitors actually are undeniably endowed to dwell in a wonderful site with many awesome individuals with valuable tricks. I feel rather fortunate to have discovered your entire web pages and look forward to plenty of more fabulous moments reading here. Thank you once more for all the details.
Thank you for your whole work on this site. Kate loves managing internet research and it’s easy to understand why. Most of us learn all of the compelling way you produce very helpful thoughts through your web site and therefore strongly encourage participation from visitors on that issue then my child has been learning a lot. Have fun with the rest of the year. You have been conducting a powerful job.
I enjoy you because of your own effort on this website. My mum take interest in managing investigation and it’s easy to understand why. Most of us hear all about the powerful way you present practical things by means of this web site and strongly encourage response from website visitors on that content while our favorite princess has been becoming educated a whole lot. Take pleasure in the rest of the new year. You have been conducting a very good job.
I want to express my appreciation to you just for bailing me out of this particular dilemma. Just after checking throughout the world-wide-web and meeting principles which are not powerful, I figured my entire life was over. Being alive minus the approaches to the issues you’ve sorted out by means of the write-up is a critical case, as well as the ones which could have negatively affected my entire career if I had not noticed your website. Your own expertise and kindness in playing with the whole thing was vital. I’m not sure what I would’ve done if I hadn’t come upon such a solution like this. I can also at this moment relish my future. Thanks a lot very much for this specialized and effective guide. I won’t be reluctant to suggest your blog to anybody who should get guidance on this subject matter.
Thanks a lot for giving everyone such a breathtaking possiblity to read articles and blog posts from here. It’s usually so superb and full of fun for me personally and my office fellow workers to search your website a minimum of 3 times in 7 days to read through the fresh tips you have. And lastly, I’m so certainly happy considering the unbelievable solutions you give. Some 2 tips in this post are rather the most impressive we have all ever had.
I wanted to post you this very little word to finally thank you yet again about the stunning advice you have contributed in this article. This has been certainly particularly generous with you giving freely all that many individuals could have marketed for an e-book to help with making some profit for themselves, particularly considering the fact that you could possibly have done it if you ever wanted. These tactics in addition served like the good way to realize that many people have the identical dream the same as mine to grasp way more in regard to this condition. I believe there are thousands of more pleasurable occasions ahead for people who read through your blog.
I together with my buddies have been going through the good helpful hints from your web blog and so immediately developed a terrible suspicion I never thanked the web site owner for them. Most of the men were very interested to read all of them and have now definitely been tapping into these things. We appreciate you genuinely so thoughtful as well as for selecting these kinds of very good resources millions of individuals are really wanting to understand about. My sincere apologies for not expressing gratitude to you sooner.
Thanks so much for providing individuals with such a marvellous opportunity to read articles and blog posts from this website. It is always very cool plus stuffed with fun for me and my office fellow workers to search your blog on the least thrice in one week to find out the latest guidance you have got. Of course, I’m just always motivated considering the unbelievable tips served by you. Some 3 areas in this article are rather the most impressive I’ve ever had.
I together with my guys happened to be following the great points found on your web site then unexpectedly got a terrible feeling I never expressed respect to the web site owner for them. The young men are actually totally very interested to see all of them and now have simply been having fun with these things. Thanks for simply being really accommodating as well as for settling on this form of great information most people are really needing to understand about. My sincere apologies for not saying thanks to you earlier.
I’m also commenting to let you understand of the exceptional discovery my princess enjoyed going through the blog. She discovered numerous things, most notably what it’s like to possess an awesome helping spirit to have men and women without problems have an understanding of various tortuous topics. You really did more than our own expectations. Thank you for showing these interesting, safe, revealing not to mention fun thoughts on that topic to Jane.
I am writing to make you know of the wonderful discovery our child developed studying the blog. She realized such a lot of pieces, not to mention what it’s like to have a marvelous teaching character to have others with ease completely grasp a number of extremely tough things. You really did more than our own expected results. Thanks for providing these useful, safe, edifying as well as unique thoughts on your topic to Emily.
I want to convey my appreciation for your kindness for people who absolutely need guidance on that subject matter. Your very own dedication to getting the solution up and down turned out to be amazingly informative and have frequently helped somebody just like me to achieve their targets. Your insightful tips and hints implies much a person like me and even more to my colleagues. Warm regards; from everyone of us.
I truly wanted to post a message in order to express gratitude to you for all the pleasant recommendations you are posting at this site. My extended internet look up has finally been paid with reliable points to exchange with my company. I ‘d declare that most of us website visitors are rather endowed to be in a perfect place with many marvellous individuals with valuable ideas. I feel very privileged to have seen your entire web pages and look forward to some more entertaining minutes reading here. Thanks a lot once again for everything.
I intended to compose you one bit of note to be able to give many thanks again for these amazing suggestions you have shared on this page. It is strangely open-handed with people like you to present publicly just what a number of people might have sold as an e-book to help make some bucks for their own end, specifically considering the fact that you could have tried it if you ever decided. These things also worked to be a good way to be sure that other people have a similar dreams similar to my own to know very much more when considering this issue. I am sure there are several more enjoyable occasions up front for people who start reading your site.
I simply needed to thank you very much once again. I am not sure the things I could possibly have used without the actual solutions provided by you about that industry. This has been an absolute frustrating difficulty for me, however , observing this expert avenue you resolved the issue made me to cry for delight. I’m just thankful for your guidance and then have high hopes you find out what a powerful job that you’re undertaking educating most people through the use of your blog post. Probably you’ve never met all of us.
I enjoy you because of your own labor on this website. My niece loves carrying out research and it’s easy to see why. Many of us hear all relating to the dynamic mode you offer simple tips and tricks by means of the web site and even strongly encourage contribution from visitors about this concern and our favorite princess has been becoming educated a lot. Take advantage of the remaining portion of the new year. You’re the one doing a tremendous job.
I have to express appreciation to this writer just for rescuing me from this particular incident. Just after browsing throughout the internet and finding things which were not powerful, I figured my entire life was gone. Existing without the solutions to the problems you’ve sorted out as a result of the guideline is a critical case, and ones which may have in a negative way affected my entire career if I had not come across your blog post. Your own personal training and kindness in controlling all the things was useful. I don’t know what I would’ve done if I had not come upon such a solution like this. I can also at this moment look forward to my future. Thanks very much for the high quality and results-oriented guide. I will not think twice to endorse your web sites to anybody who should have care about this area.
I and my friends have been looking at the excellent things located on the blog and then immediately developed a horrible suspicion I never expressed respect to the website owner for them. All the people happened to be certainly warmed to see them and now have sincerely been loving those things. I appreciate you for really being indeed considerate as well as for selecting such smart subjects millions of individuals are really desirous to learn about. Our sincere regret for not expressing appreciation to you earlier.
Thanks for each of your effort on this website. My niece loves going through research and it is easy to understand why. All of us notice all about the lively medium you provide great tactics via your web site and even strongly encourage response from other people on the matter plus my child has always been discovering a great deal. Have fun with the remaining portion of the year. You’re the one performing a superb job.
Thank you so much for providing individuals with an exceptionally pleasant chance to read from this web site. It is always so lovely and stuffed with fun for me personally and my office peers to search your website particularly three times per week to read the new tips you have. And indeed, we are certainly amazed with your outstanding secrets you give. Some 2 facts in this posting are unquestionably the best we have all had.
I in addition to my guys were found to be reading through the excellent hints from your web blog while quickly I had a horrible suspicion I never expressed respect to the blog owner for those secrets. All the young men appeared to be as a consequence joyful to learn all of them and now have really been using those things. I appreciate you for actually being simply helpful as well as for deciding on certain high-quality subjects most people are really wanting to discover. Our own honest apologies for not expressing gratitude to you earlier.
I would like to show some thanks to this writer just for bailing me out of this matter. Just after exploring throughout the search engines and coming across strategies which were not pleasant, I figured my life was gone. Existing minus the solutions to the difficulties you’ve solved as a result of this write-up is a serious case, as well as those which could have negatively affected my career if I had not noticed your web site. Your main mastery and kindness in controlling a lot of things was crucial. I am not sure what I would’ve done if I had not discovered such a step like this. I can at this time look forward to my future. Thank you very much for your reliable and effective help. I will not think twice to recommend the blog to anyone who should get guidelines on this problem.
I have to convey my passion for your kind-heartedness supporting those individuals that must have assistance with this particular issue. Your special commitment to passing the solution throughout appeared to be amazingly good and has in every case enabled people much like me to get to their targets. Your helpful instruction denotes much a person like me and even more to my fellow workers. Thanks a lot; from all of us.
I am glad for writing to let you know of the outstanding experience my wife’s princess developed visiting your webblog. She realized a good number of details, most notably what it is like to have an excellent giving nature to make the others effortlessly grasp various very confusing subject areas. You really exceeded people’s expectations. Thank you for producing the good, dependable, edifying and as well as fun thoughts on your topic to Mary.
I intended to compose you the bit of note so as to give thanks yet again for these beautiful opinions you’ve featured on this website. This has been quite pretty generous with you to provide freely precisely what some people might have offered for sale as an e book to generate some profit on their own, principally given that you might have tried it in the event you considered necessary. The good tips likewise acted like a great way to understand that other people online have similar zeal like mine to figure out very much more in respect of this matter. I think there are some more pleasurable occasions in the future for those who check out your website.
Thank you so much for providing individuals with remarkably spectacular opportunity to read from this blog. It is usually so beneficial plus packed with fun for me personally and my office friends to visit your site at least three times a week to study the latest guides you have. Not to mention, I am just actually fulfilled for the breathtaking secrets served by you. Certain 1 tips in this post are essentially the most suitable I have ever had.
I am writing to let you know what a magnificent discovery my wife’s girl undergone visiting yuor web blog. She picked up such a lot of details, not to mention how it is like to have an amazing giving mindset to make most people with no trouble know precisely chosen specialized subject matter. You really did more than readers’ expected results. Many thanks for distributing these important, dependable, edifying and in addition unique tips about this topic to Sandra.
I would like to express my admiration for your kindness supporting persons that actually need help on that theme. Your special dedication to getting the solution across became quite functional and has all the time permitted professionals just like me to arrive at their goals. Your new insightful advice can mean a whole lot to me and a whole lot more to my peers. Best wishes; from each one of us.
I wish to voice my love for your generosity in support of those people that really want help on your concept. Your personal dedication to getting the solution throughout had been exceedingly important and has constantly encouraged somebody like me to get to their desired goals. Your own interesting guide means much a person like me and a whole lot more to my mates. Warm regards; from all of us.
Needed to draft you this little remark to be able to thank you yet again for your unique concepts you have shown in this article. It is really shockingly open-handed with you in giving publicly exactly what many individuals would’ve marketed as an e-book to get some dough for themselves, certainly seeing that you might have tried it in case you wanted. Those solutions also acted to provide a good way to comprehend other individuals have a similar fervor just like my personal own to see a good deal more when considering this issue. I’m sure there are some more fun opportunities ahead for people who check out your blog post.
I am only writing to let you know of the amazing encounter my cousin’s princess had studying your site. She figured out plenty of things, including what it is like to have a wonderful helping spirit to let other people really easily learn about chosen extremely tough matters. You really did more than visitors’ expected results. Thanks for delivering such warm and friendly, safe, explanatory and in addition unique tips on the topic to Kate.
I have to convey my respect for your generosity in support of persons who absolutely need assistance with in this subject. Your personal dedication to passing the message all through came to be especially advantageous and has frequently empowered others much like me to attain their endeavors. Your new important suggestions means a great deal to me and especially to my colleagues. Regards; from all of us.
I am also commenting to make you know what a useful encounter our girl found visiting your web page. She picked up such a lot of things, which included how it is like to possess an excellent teaching heart to let most people easily grasp chosen tricky matters. You truly surpassed visitors’ desires. Thank you for showing those warm and helpful, dependable, explanatory and also fun thoughts on that topic to Julie.
I wanted to draft you this bit of remark to be able to say thanks a lot again for your marvelous basics you’ve shown at this time. It was really tremendously open-handed of you to provide easily precisely what a lot of folks would have made available as an e book to help with making some cash for their own end, even more so now that you might well have done it if you ever wanted. These advice in addition acted like the good way to be aware that other people have a similar eagerness similar to my very own to see a little more when considering this problem. I’m certain there are thousands of more enjoyable moments ahead for people who examine your site.
My husband and i have been very more than happy Emmanuel could complete his basic research from the precious recommendations he had through your weblog. It is now and again perplexing to simply find yourself giving freely steps others may have been trying to sell. We really see we now have the blog owner to thank for that. All of the illustrations you have made, the straightforward web site menu, the friendships you will make it easier to engender – it’s got all fantastic, and it is facilitating our son and our family do think this subject is thrilling, and that is very fundamental. Thanks for everything!
I must express appreciation to you just for bailing me out of this scenario. After scouting throughout the the web and seeing solutions that were not pleasant, I believed my life was well over. Being alive minus the approaches to the difficulties you have solved as a result of your good short article is a crucial case, and those that would have adversely damaged my career if I had not come across your blog. The ability and kindness in playing with every part was useful. I am not sure what I would have done if I hadn’t discovered such a step like this. I’m able to at this moment look forward to my future. Thanks a lot very much for the high quality and result oriented help. I won’t think twice to endorse the blog to anybody who wants and needs care on this matter.
Thank you so much for providing individuals with an extremely marvellous opportunity to check tips from this web site. It really is so ideal and packed with a lot of fun for me personally and my office friends to visit your website at least thrice per week to see the newest stuff you will have. And indeed, I am also certainly motivated concerning the beautiful tips served by you. Some 4 areas on this page are completely the very best we’ve ever had.
I’m commenting to let you be aware of what a fantastic experience my cousin’s princess developed checking your web site. She learned a wide variety of details, with the inclusion of what it’s like to possess a very effective teaching heart to let many others smoothly master chosen advanced things. You really surpassed her expected results. Thank you for giving these warm and friendly, dependable, edifying not to mention easy thoughts on your topic to Lizeth.
I not to mention my buddies were actually reviewing the excellent helpful tips from the blog while at once got an awful feeling I had not expressed respect to the site owner for those tips. All the young men are actually as a consequence glad to read through all of them and have honestly been making the most of those things. I appreciate you for indeed being quite accommodating and then for considering these kinds of fine themes most people are really desirous to learn about. Our honest apologies for not expressing gratitude to sooner.
I wanted to draft you this bit of note in order to thank you so much as before on the gorgeous things you’ve shared here. It is simply strangely open-handed of people like you to convey unreservedly all that many individuals would have distributed for an electronic book to help make some cash on their own, notably since you could possibly have done it if you ever desired. The good tips also served to become a great way to fully grasp that other individuals have similar dreams just as my own to find out way more in respect of this matter. I know there are a lot more enjoyable opportunities in the future for individuals who look into your site.
My spouse and i were now more than happy when Jordan could do his researching while using the ideas he grabbed from your very own site. It is now and again perplexing to simply possibly be making a gift of facts that a number of people might have been making money from. And we also do know we have you to be grateful to for that. All the explanations you’ve made, the easy blog menu, the friendships you will make it possible to foster – it’s got all astounding, and it’s really helping our son in addition to the family believe that this subject is brilliant, and that is rather pressing. Thank you for the whole lot!
I in addition to my guys were looking through the good secrets from the blog and at once I got a terrible suspicion I never expressed respect to the web site owner for those tips. All of the young boys had been certainly glad to study all of them and have in effect pretty much been enjoying these things. Appreciate your turning out to be quite helpful and also for picking out these kinds of remarkable areas most people are really wanting to understand about. Our own sincere apologies for not expressing appreciation to sooner.
My spouse and i have been cheerful Louis could round up his analysis using the ideas he was given from your own web page. It is now and again perplexing just to happen to be freely giving helpful tips which often people today could have been trying to sell. And we all figure out we need the blog owner to appreciate for this. Most of the illustrations you’ve made, the straightforward website navigation, the relationships you will make it easier to instill – it is everything unbelievable, and it’s leading our son in addition to the family know that that concept is exciting, which is certainly seriously essential. Thanks for the whole lot!
I precisely had to say thanks again. I am not sure the things that I would have taken care of without the type of secrets shown by you regarding this concern. Certainly was an absolute alarming condition in my position, nevertheless observing this skilled strategy you managed it made me to cry over delight. I’m just thankful for the advice and as well , wish you really know what a great job you are putting in instructing most people thru your site. Probably you have never come across all of us.
I together with my guys ended up taking note of the nice helpful hints on your website then all of the sudden I had an awful feeling I had not expressed respect to the web site owner for those secrets. All of the men were definitely excited to read them and now have honestly been loving them. We appreciate you indeed being well helpful and then for considering some notable useful guides most people are really eager to be informed on. My very own honest regret for not expressing appreciation to sooner.
I and my friends have already been reading through the good procedures found on your site then immediately I got a terrible feeling I never thanked the web site owner for those secrets. My ladies came for that reason thrilled to read through all of them and have absolutely been using these things. Appreciate your indeed being quite helpful and for selecting this kind of essential information millions of individuals are really wanting to be aware of. Our own honest apologies for not saying thanks to you earlier.
I wanted to compose a quick comment so as to thank you for all of the awesome facts you are giving on this site. My considerable internet lookup has at the end of the day been honored with pleasant suggestions to write about with my close friends. I ‘d say that we site visitors actually are definitely blessed to be in a really good place with many outstanding professionals with very helpful principles. I feel really happy to have seen your webpage and look forward to plenty of more thrilling moments reading here. Thank you once more for a lot of things.
I intended to draft you the bit of observation so as to thank you very much once again for these unique advice you’ve provided in this article. It is really incredibly generous with you in giving freely all that a few people might have made available for an e-book in order to make some dough on their own, especially given that you could possibly have done it in case you wanted. Those advice additionally acted to provide a good way to recognize that many people have the identical zeal much like my very own to know significantly more pertaining to this problem. I believe there are lots of more pleasant situations up front for people who read carefully your website.
My wife and i felt now joyful that Raymond could finish off his analysis from the precious recommendations he discovered from your web pages. It’s not at all simplistic just to happen to be giving away things which often most people have been making money from. So we discover we have the website owner to be grateful to because of that. Those explanations you made, the straightforward blog navigation, the friendships you give support to foster – it’s many spectacular, and it is aiding our son and us understand that topic is excellent, which is certainly truly important. Thank you for all the pieces!
I would like to show my appreciation to the writer for bailing me out of this type of challenge. Because of searching through the internet and meeting strategies that were not beneficial, I was thinking my life was well over. Existing without the presence of answers to the issues you’ve solved by way of this website is a crucial case, as well as the ones that would have negatively damaged my career if I had not encountered your blog post. Your training and kindness in controlling all the things was tremendous. I am not sure what I would have done if I had not discovered such a thing like this. I’m able to now look ahead to my future. Thanks a lot very much for the high quality and amazing guide. I won’t hesitate to endorse your blog post to any person who desires tips on this situation.
I simply had to thank you very much once again. I do not know the things I might have worked on in the absence of the entire ways shared by you concerning my theme. It had become a frightful difficulty in my view, however , looking at the very specialized fashion you solved the issue took me to cry with happiness. I’m just happier for the work and then trust you know what a powerful job you are carrying out teaching men and women with the aid of your blog post. I know that you haven’t come across all of us.
I wanted to send you one tiny remark to finally thank you again for your magnificent principles you have discussed here. This is simply extremely open-handed with you to give unhampered what exactly many individuals might have sold as an e-book to generate some dough for themselves, chiefly considering the fact that you might have tried it if you ever desired. The good ideas additionally acted to be the great way to recognize that someone else have a similar keenness really like my very own to grasp very much more when considering this issue. I am certain there are millions of more fun moments ahead for those who view your blog post.
My wife and i were now fulfilled when Chris managed to conclude his reports while using the ideas he made through the weblog. It is now and again perplexing to simply be giving away guides that many many others have been selling. We really figure out we now have the website owner to be grateful to because of that. The most important illustrations you have made, the straightforward blog navigation, the friendships your site assist to instill – it’s got everything excellent, and it’s assisting our son and us imagine that this issue is amusing, which is certainly truly important. Many thanks for all!
Thanks so much for giving everyone an exceptionally wonderful chance to check tips from here. It can be very awesome and also jam-packed with amusement for me personally and my office co-workers to search the blog at a minimum three times every week to learn the latest things you have got. And of course, I am also actually motivated concerning the unbelievable inspiring ideas served by you. Selected 3 areas in this posting are certainly the finest we have all had.
I enjoy you because of your entire hard work on this website. Gloria takes pleasure in managing research and it is easy to understand why. My partner and i know all of the powerful manner you create great tips via this blog and even encourage response from some others about this concept and our favorite simple princess is truly discovering a whole lot. Enjoy the remaining portion of the new year. You’re the one conducting a stunning job.
Needed to write you one very small remark just to thank you once again relating to the splendid solutions you’ve discussed in this case. This is simply extremely generous with you to offer publicly what exactly numerous people would have made available as an ebook to help with making some bucks on their own, principally seeing that you could possibly have done it if you ever decided. The solutions also served to be the easy way to fully grasp someone else have the identical keenness just as my own to understand a lot more with regard to this condition. I am sure there are a lot more fun instances in the future for those who read carefully your website.
I wish to show appreciation to you for rescuing me from this particular dilemma. Right after looking throughout the internet and obtaining principles that were not beneficial, I was thinking my entire life was done. Living devoid of the approaches to the difficulties you have solved through your entire write-up is a crucial case, and the kind which may have negatively damaged my career if I had not come across your web blog. Your personal competence and kindness in taking care of the whole thing was very helpful. I don’t know what I would’ve done if I hadn’t come across such a subject like this. I can also at this time look ahead to my future. Thanks a lot so much for the reliable and effective guide. I will not think twice to propose the website to anyone who ought to have counselling about this matter.
I wish to show some appreciation to the writer just for bailing me out of this particular instance. Because of looking throughout the the web and getting views that were not powerful, I thought my life was gone. Being alive without the presence of approaches to the problems you’ve fixed by way of the site is a serious case, as well as the ones which might have in a wrong way damaged my entire career if I hadn’t encountered your website. Your personal capability and kindness in taking care of a lot of stuff was excellent. I’m not sure what I would’ve done if I had not encountered such a thing like this. I can now relish my future. Thanks a lot very much for your specialized and effective guide. I will not hesitate to suggest your web sites to any person who would like tips about this topic.
I must show appreciation to you for rescuing me from this predicament. Because of looking out through the the web and obtaining concepts that were not powerful, I thought my life was over. Existing without the presence of solutions to the difficulties you’ve fixed through your main short article is a critical case, as well as the ones that might have in a negative way affected my entire career if I had not encountered your web site. Your actual talents and kindness in handling all areas was invaluable. I don’t know what I would have done if I had not come upon such a solution like this. I am able to at this time relish my future. Thanks for your time so much for this skilled and effective guide. I won’t hesitate to endorse your web sites to any person who needs to have support about this subject matter.
Thank you for your entire work on this site. Kate really loves participating in investigation and it is obvious why. Many of us notice all concerning the lively tactic you offer sensible tips and tricks by means of this web site and foster participation from other ones on the concept plus my child is truly becoming educated a great deal. Take pleasure in the rest of the new year. You are always doing a terrific job.
I needed to write you one little bit of note to be able to give thanks again for those splendid tricks you’ve provided above. It was so unbelievably open-handed of people like you to allow without restraint all a few people would’ve advertised as an e-book to help make some dough for themselves, mostly considering that you might have done it if you desired. These smart ideas as well served as the easy way to realize that most people have similar interest the same as my own to understand whole lot more when it comes to this issue. Certainly there are a lot more pleasant occasions ahead for many who take a look at your blog post.
Thank you for your whole effort on this web site. My daughter really likes engaging in research and it is obvious why. Most people learn all regarding the dynamic method you render effective secrets on the web blog and as well as welcome participation from some other people on this matter while my daughter is without a doubt understanding a lot of things. Enjoy the rest of the new year. You are performing a fantastic job.
I simply wanted to construct a brief word to be able to express gratitude to you for all the magnificent recommendations you are placing on this website. My considerable internet research has at the end been paid with awesome facts to go over with my two friends. I ‘d claim that we readers are truly fortunate to be in a fantastic site with very many awesome people with interesting ideas. I feel very grateful to have come across the webpages and look forward to so many more cool minutes reading here. Thank you once more for all the details.
Thank you for your own efforts on this blog. My mum really likes making time for internet research and it’s obvious why. I hear all regarding the lively ways you give functional items by means of the website and in addition inspire response from website visitors on that concern while our child is now becoming educated a whole lot. Take advantage of the remaining portion of the new year. You’re carrying out a brilliant job.
I wish to express some appreciation to the writer for rescuing me from this challenge. As a result of scouting through the online world and obtaining tips which are not productive, I was thinking my life was done. Living without the presence of answers to the problems you have sorted out all through your entire short article is a serious case, as well as those that could have badly affected my entire career if I had not come across your website. That talents and kindness in handling all the things was crucial. I’m not sure what I would’ve done if I hadn’t encountered such a solution like this. I am able to at this point relish my future. Thanks for your time so much for your specialized and results-oriented help. I won’t be reluctant to recommend your web site to anyone who should get care about this problem.
Thank you so much for giving everyone an extremely spectacular possiblity to check tips from here. It can be so superb and also packed with a great time for me and my office friends to search your web site particularly three times a week to read the newest secrets you will have. And definitely, I am certainly amazed considering the stunning strategies served by you. Certain 2 points in this post are truly the most efficient we have ever had.
Thanks a lot for providing individuals with an extraordinarily marvellous possiblity to read from here. It is often very great plus stuffed with a good time for me personally and my office co-workers to visit your site no less than three times in 7 days to read through the latest guides you have got. And indeed, I’m also certainly amazed for the good hints you serve. Some 3 points in this post are undoubtedly the finest we have ever had.
I wanted to develop a small word to appreciate you for these wonderful instructions you are sharing on this site. My extended internet investigation has at the end of the day been honored with reputable content to share with my colleagues. I ‘d state that that most of us readers actually are truly endowed to be in a great website with many wonderful professionals with valuable plans. I feel pretty blessed to have used your webpage and look forward to really more entertaining moments reading here. Thank you once again for everything.
I simply needed to thank you so much once more. I do not know the things that I might have followed in the absence of these solutions discussed by you directly on my area of interest. Certainly was the challenging case in my opinion, nevertheless being able to view your skilled style you handled that took me to jump for contentment. I will be happier for your assistance and hope that you know what an amazing job that you’re doing instructing others through a web site. I know that you have never met all of us.
I precisely needed to appreciate you yet again. I am not sure the things I would’ve tried in the absence of the entire concepts discussed by you concerning such a industry. This has been a terrifying circumstance in my position, but seeing the very skilled way you processed it took me to cry with delight. I am just thankful for this work and then believe you comprehend what a great job that you are accomplishing teaching many people with the aid of a site. I’m certain you’ve never come across any of us.
I wanted to develop a simple word to appreciate you for the remarkable tactics you are placing here. My considerable internet search has now been rewarded with good tips to go over with my good friends. I ‘d point out that many of us website visitors are undoubtedly lucky to dwell in a magnificent network with very many awesome individuals with very helpful tricks. I feel extremely lucky to have discovered your entire webpage and look forward to some more fun minutes reading here. Thanks a lot once more for a lot of things.
I must show my appreciation to you just for rescuing me from this particular crisis. Right after surfing throughout the online world and obtaining notions which are not helpful, I figured my entire life was done. Existing minus the solutions to the difficulties you’ve sorted out as a result of your main post is a serious case, as well as the ones which might have badly damaged my entire career if I hadn’t come across your website. Your main competence and kindness in maneuvering almost everything was crucial. I don’t know what I would have done if I had not come across such a point like this. I can also at this moment look ahead to my future. Thanks a lot very much for the professional and effective help. I won’t hesitate to refer the website to any person who should receive direction on this area.
I together with my guys were digesting the best tricks from the website and unexpectedly got an awful suspicion I had not expressed respect to the blog owner for them. Those ladies had been as a consequence stimulated to see them and have now in reality been enjoying these things. We appreciate you being quite considerate as well as for settling on varieties of cool topics most people are really desperate to be aware of. My very own honest apologies for not saying thanks to you earlier.
hydroxychloroquine zithromax Let s go to the border to see
buy arimidex arimidex tablet anastrozole 1mg cost
Your article helped me a lot, thanks for the information. I also like your blog theme, can you tell me how you did it?
albuterol 100 mcg price order pantoprazole 40mg online cheap ciprofloxacin 1000mg without prescription
tiotropium bromide order online buy minocycline 50mg without prescription terazosin pill
cheap singulair 10mg brand sildenafil 100mg us viagra
order pioglitazone online purchase viagra pill brand viagra pills
buy tadalafil without prescription Cialis cost cialis mail order
order cialis 20mg online cheap Cialis buy online online casino games for real money
vegas casino online gambling addiction online blackjack with friends
ivermectin 3mg price order symmetrel 100mg without prescription buy dapsone 100mg generic
online casinos real money casino games online casino roulette
order adalat without prescription buy aceon generic allegra 180mg pill
online poker free essay writing hire essay writer
altace buy online buy ramipril 5mg buy arcoxia 120mg online cheap
buy doxycycline sale albuterol for sale buy clindamycin generic
order research paper arava 10mg ca purchase sulfasalazine online cheap
order asacol 400mg online purchase asacol irbesartan 300mg without prescription
olmesartan 20mg uk generic divalproex order depakote 250mg online cheap
buy acetazolamide 250mg order acetazolamide online cheap azathioprine 50mg
oral clobetasol purchase amiodarone for sale amiodarone buy online
lanoxin price generic digoxin 250 mg molnupiravir drug
amoxil 1000mg uk cheap stromectol ivermectin 2mg
order carvedilol online cheap oxybutynin 5mg pills elavil 50mg cost
buy dapoxetine 90mg sale order motilium generic buy domperidone 10mg online cheap
alendronate 70mg brand oral furadantin 100mg buy ibuprofen 400mg generic
indomethacin online buy cenforce online buy buy cenforce 50mg pill
pamelor 25 mg pills buy paxil generic buy paroxetine 20mg pills
doxycycline 200mg cost aralen 250mg generic methylprednisolone 4 mg over counter
pepcid 20mg cost order tacrolimus 5mg without prescription remeron oral
order ropinirole calcitriol 0.25mg tablet trandate 100mg price
generic tadacip 20mg order plavix 150mg pill trimox 500mg us
order fenofibrate 160mg pill viagra buy online buy viagra 100mg pills
order esomeprazole 20mg order generic clarithromycin 500mg buy furosemide 100mg
buying cheap cialis online We thank Andrea Dengler, Hans Fees, Marcela Loza, Miriam ReutelshГ¶fer, Brigitte Rogge, Barbara Teschemacher, and Reiko Ueki for excellent technical assistance
order tadalafil for sale Get cialis cheap viagra online
buy minocycline 50mg online cheap order neurontin 800mg hytrin pills
buy cialis 10mg sale Real tadalafil for sale buy best erectile dysfunction pills
purchase glycomet for sale buy verapamil 120mg online order tamoxifen 10mg generic
provigil online buy order generic modafinil order phenergan generic
clomid price order atorvastatin 40mg for sale order prednisolone 5mg generic
purchase deltasone generic order amoxil 250mg without prescription cheap amoxil 1000mg
accutane 40mg drug oral isotretinoin 10mg order generic ampicillin 250mg
order sildenafil 50mg online order sildenafil without prescription order proscar 5mg online
stromectol for human buy deltasone pill prednisone 40mg sale
ondansetron 8mg brand order generic amoxicillin 1000mg order bactrim online
order accutane 40mg for sale purchase absorica without prescription azithromycin for sale
order albuterol 4mg for sale buy synthroid for sale augmentin cost
prednisolone 10mg generic order prednisolone 20mg pills furosemide pill
provigil online lopressor cost metoprolol uk
purchase avodart pill oral cephalexin 500mg oral xenical 120mg
order imuran 25mg generic azathioprine 25mg oral naprosyn 250mg cost
ditropan 5mg us buy trileptal 300mg sale order trileptal 600mg
order omnicef 300 mg online buy protonix 40mg for sale protonix cheap
purchase zocor sale purchase promethazine generic sildalis cost
buy avlosulfon generic atenolol 100mg over the counter atenolol 100mg canada
order alfuzosin desyrel order buy diltiazem
viagra 100mg uk buy cialis in usa cheap tadalafil for sale
purchase zetia online order zetia 10mg pills methotrexate 5mg pills
phenergan price phenergan for sale online order cialis pills
cheap levaquin 250mg purchase zyban sale order bupropion sale
coumadin pill warfarin price zyloprim cheap
buy cetirizine 10mg strattera 25mg drug buy zoloft paypal
where to buy cenforce without a prescription glucophage 1000mg brand metformin 500mg over the counter
cost lexapro 10mg buy prozac 40mg pills revia 50 mg drug
atorvastatin 10mg ca sildenafil for men over 50 price viagra
canadian pharmaceuticals online safe
family pharmacy online
femara 2.5mg price viagra 25mg purchase sildenafil pills
canadian prescription drug store
canadian cialis online pharmacy cialis women erection pills that work
cialis online buy cialis for women where to buy ed pills online
canadian online pharmacies legitimate
ivermectin 3 mg over the counter buy generic deltasone 5mg order isotretinoin 40mg generic
purchase provigil pills provigil 100mg sale buy prednisone 20mg online cheap
buy generic amoxicillin zithromax 500mg price order prednisolone 20mg sale
brand accutane 40mg buy azithromycin without a prescription azithromycin 250mg over the counter
canadian drugs cialis
recommended canadian online pharmacies
buy neurontin tablets order neurontin online doxycycline pills
prednisolone 20mg us neurontin 100mg pill buy lasix without a prescription
buy albuterol for sale buy augmentin online synthroid without prescription
buy clomiphene 50mg for sale buy hydroxychloroquine 400mg pill plaquenil online order
canada pharmacy online orders
doxycycline tablet doxycycline 200mg generic augmentin 1000mg oral
cost tenormin 50mg methylprednisolone 8mg without a doctor prescription letrozole generic
levothroid oral purchase levoxyl for sale generic vardenafil 10mg
canada medications
buy albenza 400 mg online buy medroxyprogesterone 10mg generic buy medroxyprogesterone 10mg generic
order glucophage 500mg pills atorvastatin 40mg cost norvasc over the counter
buy praziquantel medication cyproheptadine order online periactin us
zestril generic buy generic prilosec over the counter buy lopressor 50mg
lyrica 75mg over the counter loratadine pill buy generic dapoxetine 90mg
order methotrexate generic buy methotrexate pills for sale buy reglan 20mg generic
xenical medication where can i buy xenical zyloprim 100mg drug
cozaar 25mg tablet topamax 100mg without prescription order topiramate 200mg generic
rosuvastatin 10mg sale buy ezetimibe generic purchase motilium generic
As we mentioned earlier, casinos and game developers aren’t forced to release the payout percentages for specific games, but they still publish some valuable information on slots. First, most states set a minimum and maximum payout percentage that casinos must follow. Second, they release average payout percentages that include all the casino’s gambling machines. By using these numbers, we can get a general idea which of states have the loosest slots and the highest RTP. Perhaps the biggest draw for mobile players is the vast selection of games available at Red Dog Casino. With over 200 options to choose from, you’ll have no trouble finding something to suit your tastes. And the best part? You can try out each game for free before playing for real money, giving you a chance to get a feel for the game before risking any of your own cash.
http://member8.withi.kr/bbs/board.php?bo_table=free&wr_id=57152
This is a low to medium volatility slot game that provides a chance for gamers to take a little-calculated risk without worrying about losing huge money amounts. The volatility is a very important factor when playing online casino games. The theoretical return to a player of the Spartacus: Gladiator of Rome is 95.98%. Make sure to adjust all gaming parameters before the start for easier and relaxed spinning. Use a starting promotion to create winning chances for free. When this is the case, a player will be able to play more aggressively which often brings huge payouts because a gambler is not infusing any cash from his/her own pocket. If a player wants to really get things started and use all chances to obtain big cash rewards in the Spartacus slot machine, he/she should definitely check for online betting places that offer lots of special welcome promotions. Gamers can easily check out many online reviews and use tips from professional players who already tried this game. Any gambler would always have a question whilst coming to a new slot and playing the same for the first time. Here we have mentioned some FAQ that will prove useful for players in their playing endeavour.
order imitrex online cheap buy sumatriptan 25mg sale buy generic avodart 0.5mg
buy toradol 10mg inderal sale inderal pills
ranitidine where to buy ranitidine 300mg for sale generic celebrex 100mg
brand clopidogrel 75mg cost ketoconazole cost nizoral 200 mg
order tamsulosin 0.4mg sale order aldactone 25mg without prescription buy spironolactone 100mg generic
pharmacy prices compare
Связаться с Glamour Москва и МО По многочисленным просьбам, для наших постоянных клиентов, мы вводим накопительную систему скидок. Вы можете накопить за достаточно короткий период значительную скидку на товары из нашего каталога. Максимальный размер: 8 МБ. В частности, если заказать сыворотку для роста ресниц, можно сократить фазу роста, за счет чего обновление будет происходить значительно быстрее. Практика показывает, что самые эффективные препараты позволяют увеличить рост волосков от 0,12 до 0,14 миллиметров день. Advanced Lash наносится ежедневно, после снятия декоративной косметики тонкой линией, как жидкая подводка, на ресничный край у основания верхних и нижних ресниц (или бровей) одним движением один раз в день предпочтительно перед сном.Нет необходимости наносить средство обильно или повторно сразу после аппликации. Средство для роста ресниц Mavala Double-Lash, цена: от 1 890 руб.
https://reidazvt418518.dbblog.net/48387744/касторове-масло-для-ресниц
Категории Категории Избранное После этого вы точно захотите сделать Toplash частью своего ежедневного beauty-ритуала. Через два месяца использования ваши ресницы и брови полностью раскроют потенциал красоты, заложенный в них самой природой!* 2010-2023 © GDEOTZIV.RU — независимый сайт-агрегатор отзывов и альтернатив товаров на основе нейросети. Косметика стала настоящей волшебной палочкой, которая может преобразить любую женщину всего за несколько минут. Но сегодня в моде простота и натуральность. Toplash подсказывает, какая косметика восстановит реснички и брови и подчеркнет вашу естественную красоту. Предлагаем 5 уходовых и декоративных бьюти-продуктов. Почему Toplash? Все продукты компании Toplash сертифицированы, абсолютно безопасны и гипоаллергенны. Формула Toplash Lash and Brow ориентирована на три основные фазы жизни ресниц и бровей. С ее помощью запускаются регенеративные процессы, усиливается рост волосков, обеспечивается их комплексный профессиональный уход. Благодаря значительной активизации фазы роста, ваши брови и ресницы растут значительно дольше.
cheap cialis pill tadalafil 10mg over the counter usa pharmacy viagra
cefadroxil order online duricef 500mg cost finasteride over the counter
diflucan 200mg tablet brand acillin order cipro 500mg pills
buy estrace online cost minipress 2mg buy minipress 2mg without prescription
buy flagyl without a prescription oral flagyl 200mg cephalexin 250mg cheap
canadian pharmacy selling viagra
mebendazole usa order retin gel online tadalis 20mg brand
buy generic cleocin 300mg buy cleocin online sildenafil buy online
avanafil 100mg ca diclofenac online order cambia oral
order nolvadex pill buy ceftin medication cost ceftin
buy indomethacin 75mg capsule buy suprax 200mg generic buy suprax 200mg for sale
purchase careprost pill robaxin 500mg price order desyrel 50mg
order amoxicillin 250mg sale buy generic clarithromycin 500mg order clarithromycin 250mg without prescription
catapres 0.1 mg canada catapres 0.1 mg cost order tiotropium bromide online cheap
suhagra 50mg canada sildenafil 100mg pill purchase sildalis online
The CasinoEuro Jackpots are not joking matter either, there some of the highest jackpots around – exceeding a million Euro! There’s also a Fisticuffs Tournament every Wednesday where you could get €1,000 to help give you a little extra playing stamina. In addition to the live roulette there is also Blackjack HD, Live Casino Common Draw Blackjack, Baccarat Squeeze, Blackjack Party and Three Card Poker for alternative live games. This live casino section is huge and much better than at many online casinos, so if realistic casino games are your thing then this is a great choice of casino. We have blacklisted all Club World casinos because of their management decisions. Players are urged to look elsewhere should they want to find a casino to wager at.
https://fairitarian.com/community/profile/roberti4403198/
I like to mix up the content by providing useful information such as ‘how to get started in the games industry’ with the big questions (down the pub) such as ‘who are the biggest game bad guys, which game location would i go on vacation to’ and ‘which gaming hero could you take home to meet your mum’. We know blackjack payout percentages are better than most games, so it stands to reason this social casino has an impressive RTP. We can’t class this as a fast payout online casino in USA gaming because you can’t convert tokens to cash prizes. We can, however, put it among the top payout casinos within the social gaming sector because its collection of blackjack tables has RTP rates topping 98%. Sweepstakes casinos share similarities with real money online casinos, allowing players to enjoy casino-style games like slots, progressive games, table games, and video poker.
minocin without prescription pioglitazone 30mg canada buy actos medication
arava 10mg over the counter order leflunomide 10mg online cheap purchase azulfidine without prescription
isotretinoin uk buy isotretinoin 10mg online cheap buy generic zithromax
buy tadalafil 20mg generic buy cialis 10mg pill cialis 10mg uk
buy azithromycin cheap neurontin ca buy neurontin 800mg generic
ivermectin 0.1 buy stromectol 6mg for sale prednisone online
Esta es la versión de nuestra página web dirigida a los hablantes de Español en España. Si resides en otro país u otra región, selecciona la versión correspondiente de Tripadvisor en el menú desplegable. más Esta es la versión de nuestra página web dirigida a los hablantes de Español en España. Si resides en otro país u otra región, selecciona la versión correspondiente de Tripadvisor en el menú desplegable. más Si todos los pasos mencionados más arriba se han evaluado de forma positiva, le otorgamos una puntuación final y escribimos una reseña detallada con nuestras conclusiones. Cada casino se revisa de nuevo cada tres meses, y nuestras evaluaciones y calificaciones se actualizan según convenga. Abogamos por la transparencia, de modo que enumeraremos todos los aspectos, tanto positivos como negativos, de cada casino. Los casinos que obtengan una mala puntuación se incluirán en nuestra lista negra, para que tú, como jugador, puedas estar seguro de que tu dinero y ganancias están a salvo evitando estos casinos.
http://xn--s39ak7hbvl7lbn9fs5lvtcdyyqgj0vb.com/bbs/board.php?bo_table=free&wr_id=76300
Si eres nuevo en el blackjack, puede ser difícil entender algunas cosas, por lo que no recomendamos empezar a jugar con dinero real. Lo mejor es practicar con “envoltorios”, es decir sin riesgo para tu propio dinero. Nuestros simuladores de blackjack transmiten casi por completo el entorno y las condiciones del juego de casino con dinero real. Si siempre has sido un crack de las matemáticas o eres capaz de llevar todo tipo de cuentas sin perderte ni una sola vez, el blackjack puede llegar a ser uno de tus juegos de casino favoritos. ¿Qué es el blackjack, cómo se juega y qué términos debes conocer antes de jugar? Descubre las respuestas a estas y muchas otras preguntas en nuestra guía completa de blackjack online. Muchos autores coinciden en que el juego desembarcó en América sobre el año 1800. En sus inicios, no fue un juego particularmente popular en las casas de juego. Para atraer a un mayor número de jugadores, los casinos cambiaron algunas reglas y empezaron a pagar un premio de 10 a 1 cuando las cartas iniciales de un jugador eran un as de picas junto a una jota bien de tréboles o bien de picas. Como resultado de estos cambios, los americanos bautizaron al nuevo juego como “blackjack”. Algunos lo llaman también blackjack americano.
Infelizmente, isso não é possível. A longo prazo, é impossível “derrotar” uma roleta a funcionar adequadamente, e continuar a ganhar dinheiro ao casino. A incapacidade de vencer a roleta está profundamente enraizada nos fundamentos matemáticos e estatísticos do jogo. Aprofundaremos isso mais tarde. De casinos físicos a casinos ao vivo e jogos eletrônicos, a Roleta dominou os casinos com suas apostas de alto risco e enorme potencial de prêmios. No Mummys Gold, você pode encontrar uma grande variedade de jogos de Roleta, incluindo a clássica Roleta Francesa, Roleta Americana, Roleta Europeia e Roleta com Dealer ao Vivo. Você notará que os números alternam entre vermelho e preto, alto e baixo, par e ímpar, tanto quanto possível. Isso significa que quando você faz uma aposta vermelha preta, alta baixa ou par ímpar, o resultado será o mais aleatório e justo possível. Além disso, ambos as casas verdes estão localizadas uma em frente à outra, separando novamente as duas metades da roda e mantendo o jogo equilibrado e imprevisível.
http://chumdanmask.com/bbs/board.php?bo_table=free&wr_id=11942
Os cassinos online contemplam pessoas que podem gastar muito e quem prefere pagar menos. É tudo bastante acessível, então busque jogos menos dispendiosos, salas mais baratas e boas condições de depósito para que a experiência seja completa. Mas não se esqueça de verificar se a idoneidade do cassino foi comprovada antes de fazer a sua aposta. Há uma quantidade surpreendente de cerca de 1400 jogos dentro do Bacana Play. Você também tem a opção de escolher suas diferentes opções de filtro que atenderão às suas preferências. O último passo de nossa análise é provavelmente o mais importante para qualquer jogador de cassinos online. Com nossos fundos acabados de depositar, jogamos uma grande variedade de jogos de cassino online, como os caça-níqueis, jogos de mesa, como o blackjack ou roleta, poker, loterias ou apostas esportivas. Depois de experimentarmos todos os jogos, retiramos nossos ganhos e cassinos que oferecem retiradas rápidas, ganham pontos extra.
order levitra 20mg online cheap order vardenafil for sale hydroxychloroquine over the counter
Kostenlose Bargeldboni sind eine Art Casino-Boni, bei denen Sie keine Einzahlung vornehmen müssen, um in den Genuss dieses Bonus zu kommen. Nachdem ein Spieler diese vom Casino ein verlangt hat, wird der betreffende Bonusbetrag als Bonusgeld dem Spielerkundenkonto gutgeschrieben. Der Spieler kann dann praktisch alle Casinospiele spielen, mit Ausnahme der sogenannten „eingeschränkten Spielen\”, die aber in den Nutzungsbedingungen jedes einzelnen Bonus angegeben sein sollten. Wir empfehlen Ihnen daher immer, die AGBs bereits vor dem Spielen aufmerksam zu lesen. Gib Deine E-Mail ein: Bei GGBet können Sie Online Casino Echtgeld Spiele in großer Menge entdecken. Sie können alle Spiele mit Ausnahme des Live Casinos kostenlos und ohne Registrierung testen. Wir sind uns sicher, dass unser Angebot Sie überzeugen wird, denn bei uns findet jeder Spieler genau das, wonach er sucht, sowohl klassische Tischspiele als auch hochmoderne Video Slots mit spannenden Funktionen. Stöbern Sie einfach in unserem umfangreichen Angebot!
https://wiki-legion.win/index.php?title=Bally_wulff_caipi
Teile dieses Video indem du oben im Bild auf den Teilen-Button klickst. Asian Fortunes kam 2018 auf den Markt und war danach nie mehr wirklich weg. Ähnlich wie Starburst von NetEnt hat es eine treue Gruppe von Spielern, die immer wieder zu diesem Spiel zurückkehren. Die Tatsache, dass es einen progressiven Jackpot hat, hat wahrscheinlich etwas damit zu tun! Das Spiel hat auch zwei Bonus-Symbole, wobei das rote Symbol alle Gewinne verdoppelt, an denen es beteiligt ist. Und schließlich gibt es noch eine Freispielrunde, in der Spielkarten mit niedrigerem Wert von den Walzen entfernt werden. Aufgebaut ist das Online Casino sehr übersichtlich, spielerfreundlich und selbsterklärend. Niemand muss lange suchen, da das Online Casino in die verschiedenen Rubriken unterteilt ist. Außerdem macht das Casinia Casino einen guten und spannenden Eindruck. Es lädt ganz einfach zum Spielen ein.
Looks like you haven’t added anything to your cart yet. Let’s put something in there. FREE STANDARD SHIPPING ON ALL U.S ORDERS $50 OR MORE (EXCLUDES HAWAII AND ALASKA) Looks like you haven’t added anything to your cart yet. Let’s put something in there. Opened in 2010 to bring a new boutique experience to skincare & cosmetics retail in the Cayman Islands, we offer exclusive products and deliver world-class customer service. From shop MyMakeupBrushes Available with a rose gold handle, this Luxie brush will help transform your average makeup set to an Insta-worthy professional studio. Pretty in pink, the 231 Small Tapered Blending Brush costs a cool $14. Please double check the email you have entered! To take advantage of all HSN has to offer, please upgrade your browser to a newer version. You may get the latest here: browsehappy.
https://hotel-wiki.win/index.php?title=Short_handle_makeup_brushes
Before the snow melts away and winter makes way for spring, cozy up with sitewide savings. This facial roller uses three heads to massage and lift the face, neck, eyes, shoulders, and décolletage while minimizing puffiness. For anyone looking into face massage guasha board, just use a regular chinese ceramic spoon. There are no “healing properties” for quartz, jade, etc (it probably isn’t even real stone, just plastic lookalikes). The only use for them is the cooling and massaging, and you can get that with a ceramic thas has a rounded edge. Just use good oils and serums! “I have eczema, and this has really helped it when its flaring up on my face since the roller is cooling and soothing—makes me way less itchy. Lovely.” —Milo K. Uniquely, using this material translates into the gua sha and roller being 100 percent recyclable, too, and each provides a different set of benefits. The gua sha helps drain lymph fluids, melts away tension, relaxes overactive muscles, and firms and lifts your skin. The roller calms inflammation, depuffs, and aids in skin reparation.
buy generic ramipril for sale order arcoxia pill brand arcoxia 60mg
levitra drug order tizanidine 2mg without prescription order plaquenil 400mg generic